Η σχολή της Μαγναύρας

Προηγούμενο // Περιεχόμενα // Επόμενο

ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Κεφάλαιο Δ΄

Η ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΜΑΓΝΑΥΡΑΣ

           Όπως η απαρχή της εικονομαχίας συμπίπτει με την εξαφάνιση της ανώτατης εκπαίδευσης στην Κωνσταντινούπολη, έτσι και το τέλος της σήμανε την επανεμφάνιση ενός ιδρύματος που παρείχε τέτοιου είδους γνώση. Η σχολή της Μαγναύρας (magna aula, αίθουσα τελετών του Μεγάλου Παλατίου), που την οργάνωσε ο καίσαρας Βάρδας, θεωρείται ομόφωνα από τους χρονογράφους, ότι σηματοδοτεί την αναγέννηση της γνώσης. Διαβάζουμε στον Συνεχιστή του Θεοφάνη Δ',26: «Τότε δε της έξω σοφίας επιμεληθείς ( σ.σ. ο Βάρδας) - και γαρ ην τω τοσούτω χρόνω παραρρυείσα και προς το μηδέν όλως κεχωρηκυία τη των κρατησάντων αγροικία και αμαθία- και διατριβάς των μαθηματικών κατά Μαγναύραν ποιήσας αύθις ακμάζειν και ανηβάν ταύτην εσπούδαζέ τε και πεφιλοτίμητο. Και τούτο των έργων αυτού κάλλιστόν τε και περιβόητον ον ουκ ίσχυσέ πως τας ενούσας άλλως κήρας αυτώ απονίψασθαι».
       Επίσης ο Ιωσήφ Γενέσιος, στο περί βασιλείων δ', έγραψε τον Ι' αι.: «Περί πολλού δε τω Καίσαρι Βάρδα η σοφία πεφιλοτιμήτο, καν των πολλών προς επίδειξιν εμεμέλητο. Συναθροίζει σοφούς κατά την Μαγναύραν, ως τους μεν φιλοσοφίας γεωμετρίας τους δε ετέρους αστρονομίας άλλους γραμματικής αντιποιούμενους εγκαταστήσας προίκα διδάσκειν τους προσιόντας. Και τοσούτον αυτώ τα της επιμελείας εν τούτω διείργαστο, ως Λέοντα τον πάνυ φιλόσοφον κατά την φιλοσοφίαν εντάξαι διδάσκαλον, και τον αυτού φοιτητήν εν γεωμετρία Θεόδωρον, και εν αστρονομία Θεοδήγιον, εν τε γραμματικοίς Κομητάν, και τούτους ταις βασιλικαίς δωρεαίς επαρκείν˙ εφ οις εκ φιλοπονίας επιχωριάζων συχνώς και των μαθητιώντων εκάστου το επιτήδιον εννοών χρησταίς ελπίσιν υπέτρεφεν, αυτών τε τους καθηγουμένους εμμελεστέρους προς τούτους ταις ευεργεσίαις πεποίητο, ώστε του λόγου τα σπέρματα έκτοτε και μέχρι της δεύρο διαυξηθέντα επί πλέον τελεσφορείν εις εκείνου μνήμην ανάγραπτον». Από το παραπάνω απόσπασμα του Γενέσιου μαθαίνουμε η σχολή της Μαγναύρας λειτουργούσε ακόμη την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, εφόσον με εντολή αυτού του αυτοκράτορα έγραψε την ιστορία των Βασιλειών, και κατά την εκτίμηση του H. Hunger, πριν από την Συνέχεια του Θεοφάνη³⁷. Δεν λένε τίποτα τα δύο κείμενα για το έτος ίδρυσης αυτής της σχολής. Επομένως η επικρατέστερη εκτίμηση κινείται μεταξύ της 20^ης Νοεμβρίου 855, ημερομηνία στην οποία ο Βάρδας ορίστηκε επικεφαλής των κρατικών υπηρεσιών, και Απριλίου 866, οπότε εκτελέστηκε από τον Βασίλειο Α'.
       Όπως ειπώθηκε παραπάνω, ο Καίσαρας Βάρδας επέδειξε προσωπικό ενδιαφέρον για τα της σχολής. Η τοποθέτηση του Λέοντα του Μαθηματικού ως σχολάρχη θεωρείται προσωπική του επιλογή. Στις άλλες έδρες τοποθετήθηκαν μαθητές του Λέοντα: «και νυν δε επεί μετά τρεις χρόνους (τοσούτος δε ο της του θρόνου αντιλήψεως χρόνος) εκ της καθαιρέσεως αύθις εσχόλαζεν, της κατά την Μαγναύραν μεν ούτος ήρχε φιλοσόφου σχολής, ο δε δη τούτου φοιτητής Θεόδωρος του της γεωμετρίας διαιτητηρίου προΐστατο, και Θεοδήγιος του της αστρονομίας, και Κομητάς της τας φωνάς εξελληνιζούσης γραμματικής». Στα πρόσωπα των καθηγητών συμφωνούν ο Συνεχιστής του Θεοφάνη και ο Γενέσιος. Ο Κεδρηνός-Σκυλίτζης³⁸ εμφανίζει τον Σέργιο στην έδρα της γεωμετρίας, αντί του Θεόδωρου.
       Διάδοχος του Λέοντα στην σχολή θεωρείται ο Άγιος Κύριλλος φωτιστής των Σλάβων. Αυτό υποστηρίζει ο F. Dvornik³⁹ και το στηρίζει σε πληροφορίες που συνέλεξε από τον σλαβονικό Βίο του Αγίου, τον οποίο ο ίδιος μετάφρασε και εξέδωσε. Ο ίδιος επίσης υποστηρίζει ότι ο άγιος δίδαξε και σε εκκλησιαστική σχολή που λειτουργούσε στους Αγίους Αποστόλους, μετά την επιστροφή του από την Χερσώνα⁴⁰. Μαζί του συμφωνούν και άλλοι ιστορικοί, όπως ο J. J. Norwich και ο D. Nicol⁴¹. Διαφωνεί, όπως πάντα, ο Paul Lemerle⁴².
       Συνεχίστηκε η λειτουργία του νέου αυτού πανεπιστημίου μετά την δολοφονία του Βάρδα; Κανονικά το ερώτημα αυτό δεν θα απασχολούσε. Υπάρχουν, όμως, αρνητικές απόψεις που ισχυρίζονται ότι οι επόμενοι αυτοκράτορες αμέλησαν την συντήρησή του, με αποτέλεσμα τον μαρασμό του μέχρι την εποχή του Κωνσταντίνου Ζ' του Πορφυρογέννητου. Στηρίζονται δε αυτές οι θέσεις σε δύο αποσπάσματα, ένα από την Συνέχεια του Θεοφάνη και ένα από την εισαγωγή των Γεοπονικών. Τα αποσπάσματα έχουν ως εξής: «πολλών δε εν τη πολιτεία ημών καλών και αξιεπαινέτων γνώσεις και λογικαί τέχναι και επιστήμαι, τούτων ουκ οιδ' όπως αμεληθέντων και παροραθέντων τι σοφίζεται ο φιλοσοφώτατος εκείνος νους; Επεί γαρ ηπίστατο πράξιν και θεωρίαν προς θεόν ημάς οικειούντα, και την μεν πράξιν πολιτικοίς προσαρμόζουσαν πράγμασιν, την θεωρίαν δε τοις λογικοίς, αλλήλοις δι' αμφοτέρων βοηθεί, το μεν πρακτικόν δια ρητορικής τέχνης ασκείσθαι παρασκευάζων, το δε θεωρητικόν δια φιλοσοφίας και φυσικής των όντων διαγνώσεως⁴³». Η εισαγωγή των Γεωπονικών αναφέρει τα εξής: «Πρώτα μεν γαρ φιλοσοφίαν τε και ρητορικήν ήδη παρερρυηκυίας και προς αχανή βυθόν της λήθης καταδεδυκυίας ευμηχάνως και συνετώς ανειλκύσω, την κραταιάν σου χείρα ταύταις προσεπιδούς. Έπειτα δε και πάσαν άλλην επιστήμην τε και τέχνην προς καινισμόν επανήγαγες⁴⁴».
       Για να αντιληφθεί το νόημα των δύο αποσπασμάτων πρέπει να λάβει υπόψη του τον χαρακτήρα του έργου του Κωνσταντίνου Ζ'. Και αυτός κατά κοινή ομολογία είναι εγκυκλοπαιδικός. Έτσι, το Περί βασιλείου τάξεως είναι μια εγκυκλοπαίδεια του αυτοκρατορικού τυπικού, το Προς ίδιον υιόν Ρωμανόν, εγκυκλοπαίδεια εξωτερικής πολιτικής & διπλωματίας, το Περί θεμάτων, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια της αυτοκρατορίας. Το μεγαλύτερο έργο του Excerpta ή Εκλογαί, δεν έχει σωθεί στο σύνολό του, αλλά μέρος αυτού, συγκεκριμένα τέσσερα κεφάλαια από τα πενήντα τρία. Από αυτά η έρευνα κατέληξε ότι επρόκειτο για μια εγκυκλοπαίδεια της συνολικής γνώσης, όπως βέβαια διατυπώνεται και στο προοίμιο του έργου που επαναλαμβάνονταν σε κάθε κεφάλαιο. Από όλα τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι η εργασίες αυτές ελάχιστα πρωτότυπες ήταν. Τίποτα καινούργιο δεν προσφέρθηκε στην επιστήμη και την γνώση από το επιχείρημα του Κωνσταντίνου Ζ', αλλά μάλλον επρόκειτο για συλλογές. Τέτοιες ήταν και τα Γεωπονικά, που αναφέρθηκαν παραπάνω, και ο κώδικας Laurentianus 55,4 , ο οποίος χρονολογείται στα μέσα του Ι' αι⁴⁵, και θεωρείται συλλογή στρατιωτικών εγχειριδίων. Για την αποπεράτωση των παραπάνω εργάσθηκε πλήθος γραμματικών της αυτοκρατορίας, από την αναζήτηση και περισυλλογή των κειμένων, την σύνθεσή τους, και την συγγραφή των διαφόρων προοιμίων. Το κόστος όλων αυτών επιβάρυνε το αυτοκρατορικό ταμείο, και οπωσδήποτε το ποσό ήταν αξιοσέβαστο, καθότι η παραπάνω επιχείρηση απαιτούσε βάθος χρόνου για να ολοκληρωθεί. Τίποτα περισσότερο δεν κάνουν οι παραπάνω συγγραφείς, λοιπόν, από το να εγκωμιάζουν τον εργοδότη και αυτοκράτορά τους. Ακόμη και η Συνέχεια του Θεοφάνη ιστορήθηκε κατόπιν αυτοκρατορικής εντολής, ως γνωστόν, με στόχο την υστεροφημία της μακεδονικής δυναστείας.
       Από την άλλη, και οι προηγούμενοι αυτοκράτορες έχουν να επιδείξουν έργο, κυρίως νομοθετικό. Δεν μπορεί να υποτεθεί ότι η σύνταξη των Βασιλικών πραγματοποιήθηκε απουσία ανωτάτου ιδρύματος, την στιγμή που δεν μαρτυρείται η ύπαρξη νομικής σχολής. Κάπου πρέπει να καταρτίσθηκαν οι σχολαστικοί που συμμετείχαν. Εν τέλει, η ερμηνεία βρίσκεται στην αλληλογραφία του Κωνσταντίνου Ζ' προς τον μητροπολίτη Κυζίκου, Θεόδωρο. Στις επιστολές του αυτές ο αυτοκράτορας συνήθιζε να ομολογεί απαιδευσιά και «αγροικία» και διαμαρτύρονταν ότι δεν μπορούσε να θηλάσει το γάλα της γνώσης, παρά μόνο με την άκρη των χειλιών του⁴⁶. Το μοτίβο αυτό ακολουθούν και οι συγγραφείς της Συνέχειας του Θεοφάνη και των Γεωπονικών. Συνεπώς τα σχόλια που θέλουν των παραπάνω χωρίων πρέπει να εκληφθούν ως ρητορικά σχήματα εγκωμιαστικού χαρακτήρα και όχι ως θετικές πληροφορίες.
       Γράφει παρακάτω η Συνέχεια του Θεοφάνη: «παιδευτάς δε αρίστους προκέκρικεν˙ εις Κωνσταντίνον πρωτοσπαθάριον τον τηνικαύτα μυστικόν το των φιλοσόφων παιδοτριβείον δέδωκεν, εις δε το των ρητόρων Αλέξανδρον μητροπολίτην Νικαίας, εις δε το της γεωμετρίας Νικηφόρον πατρίκιον τον γαμβρόν Θεοφίλου επάρχου του Ερωτικού, εις δε το των αστρονόμων Γρηγόριον ασηκρήτιν. Και πολλήν επιμέλειαν και σπουδήν εις τους φοιτητάς ο αυτοκράτωρ εποιείτο, ομοδίαιτους και ομοτράπεζους τούτους καθ' εκάστην ποιών και αργύρια παρέχων και ομιλίας μετ' αυτών προσηνείς ποιούμενος. Και ου πολύς χρόνος διελθών, τας μεγάλας επιστήμας και τέχνας τη θωπεία και συνέσει του αυτοκράτορος κατωρθώσαντο, και κριτάς και αντιγραφείς και μητροπολίτας εξ αυτών εκλεξάμενος τετίμηκεν, και την πολιτείαν Ρωμαίων τη σοφία κατεκόσμισεν και κατεπλούτισεν». Στο εδάφιο αυτό φαίνονται οι καθήγητές και οι έδρες, στις οποίες διορίστηκαν. Οι έδρες ήταν της φιλοσοφίας, της ρητορικής, της γεωμετρίας και της αστρονομίας, οι ίδιες ακριβώς που θέσπισε και ο Καίσαρας Βάρδας στην Σχολή της Μαγναύρας. Συνεπώς το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης συνέχισε αδιάκοπη την λειτουργία του, με την ίδια οργάνωση.

Προηγούμενο // Περιεχόμενα // Επόμενο

  © 2009 impantokratoros.gr
Επιτρέπεται η χρήση, διάθεση και αναπαραγωγή του υλικού του ιστοχώρου αρκεί να διατηρείται το αρχικό νόημα χωρίς περικοπές που πιθανόν να το αλλοιώνουν για μή εμπορικούς σκοπούς,
με  βασική προϋπόθεση την αναφορά στην πηγή:  www.impantokratoros.gr