Η περίοδος της Εικονομαχίας

Προηγούμενο // Περιεχόμενα // Επόμενο

ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΜΕΣΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Κεφάλαιο Γ'

Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑΣ

        Από την εποχή του Ηράκλειου μεταβαίνει αναγκαστικά η έρευνα  στην περίοδο βασιλείας του Λέοντα Γ' του Ίσαυρου, ελλείψει ενδιάμεσων πληροφοριών. Απ' ότι φαίνεται στην ενδιάμεση περίοδο η λειτουργία του Πανεπιστημίου συνεχίστηκε απρόσκοπτα. Στους ιστορικούς και χρονογράφους της εποχής οφείλεται η πληροφορία για την πυρκαγιά του Οικουμενικού Διδασκαλείου και της Βιβλιοθήκης τους, πράξη που οφείλεται στην εμπάθεια που έδειξε ο Λέοντα Γ' σε όσους αντιτίθονταν στην εικονομαχική πολιτική του. Από το Χρονικό του Γεώργιου Μοναχού, χρονογράφου του Θ' αι. που ολοκλήρωσε το έργο του γύρω στο 866 μ.Χ. μαθαίνουμε:
       «Φησί δε τινες και τούτο πιστότατοι άνδρες, ότι προς τη Βασιλική καλουμένη κινστέρνη τη ούση πλησίον των Χαλκοπρατείων παλάτιον ην σεμνόν, εν ω υπήρχε κατά τύπον αρχαίον οικουμενικός διδάσκαλος έχων μεθ' εαυτού ετέρους μαθητάς αυτού και συλλήπτορας προύχοντας άνδρας τον αριθμόν ιβ' πάσαν επιστήμην μετερχομένους και τα εκκλησιαστικά κρατύνοντας δόγματα, βασιλικάς διαίτας και βίβλους ωσαύτως έχοντας, ων οι βασιλείς άνευ βουλήν ή γνώμην ουκ εθέσπιζον. Τούτους ο αγριώτατος θηρ και δυσώνυμος βάναυσος προσκαλεσάμενος επειράτο πείθειν συνθέσθαι αυτού τη αθεΐα. Των δε τούτο μη καταδεξαμένων, αλλά και μάλλον ελεγξάντων αυτού την ασέβειαν, προσέταξε συρομένους αυτούς ατίμως εν τω αυτώ τόπω του διδασκαλείου αυτών εγκλεισθήναι. Τούτου δε γενομένου τη νυκτί πάλιν αποστείλας ο ανήμερος δράκων νυκτεπάρχους τινας και απηνείς άνδρας προσέταξε συναχθήναι πλήθος ξύλων και τούτων υπαφθέντων κατακαήναι τους άνδρας συν των οικημάτων και των βιβλίων και των λοιπών αυτοίς υπαρχόντων. Ου γενομένου πάντες άρδην κατεφλέχθησαν. Έκτοτε ουν η των επιστημών γνώσις εν Ρωμανία εσπάνισε τη των βασιλευόντων γνωσιμάχων απονοία μειουμένη έως των ημερών Μιχαήλ και Θεοδώρας των ευσεβών και πιστών βασιλέων»²⁹.

           Οι πληροφορίες που εξάγονται από αυτό το κείμενο είναι οι εξής:

       - Υπήρχε σχολή κοντά στο παλάτι των Χαλκοπρατείων, στην περιοχή της Βασιλικής δεξαμενής.
        - Εκεί δίδασκε ένας «Οικουμενικός Διδάσκαλος» με δώδεκα μαθητές-βοηθούς, οι οποίοι είχαν επιστημονική και θεολογική παιδεία, και κατείχαν κάποιο διοικητικό αξίωμα, συμβουλευτικού χαρακτήρα.
       - Έγινε προσπάθεια προσεταιρισμού τους από τον εικονομάχο Λέοντα τον Γ', χωρίς αποτέλεσμα. Ένεκα τούτου διατάχθηκε η εκτέλεσή τους.
       - Πυρπολήθηκε το διδασκαλείο και η βιβλιοθήκη, από τους εικονομάχους και έκτοτε σταμάτησε η παροχή ανώτατης εκπαίδευσης στην Κωνσταντινούπολη.

       Το παραπάνω επεισόδιο χαρακτηρίζεται από τον Paul Lemerle ως «εικονόφιλος μύθος» και «δήθεν καταστροφή του πανεπιστημίου»³⁰. Πέραν όμως από καλλωπισμένη έκφραση, δεν βρίσκουμε κάποιο επιχείρημα. Δεν βρίσκουμε επίσης με ποια από όλες τις πληροφορίες διαφωνεί, και απορριπτει όλο το συμβάν. Η ύπαρξη του πανεπιστημίου στην θέση που το τοποθετεί ο Γεώργιος Μοναχός είναι γνωστή και την παραδέχεται - γνωρίζουμε ότι πραγματικά εκεί ήταν η θέση του πανεπιστημίου και της βιβλιοθήκης -. Ότι υπήρχε ο τίτλος του «Οικουμενικού Διδασκάλου» και αποδίδονταν στον σχολάρχη και αυτό είναι γνωστό, όπως και το ότι δεν ήταν ο μοναδικός καθηγητής. Αν τώρα συνεπικουρούνταν στο έργο του από 12 ή περισσότερους ή λιγότερους καθηγητές, από πού αλλού θα το μάθουμε, αν όχι από πηγές, όπως η εν λόγω χρονογραφία; Ακόμη και αν ο αριθμός είναι συμβολικός, ακόμη και αν υπήρχαν περισσότεροι καθηγητές, ισάριθμοι της καθοριστικής διάταξης του Θεοδοσίου Β', δεν μετείχαν όλοι αναγκαστικά στο συμβούλιο των 1+12, που αναφέρεται. Αντίθετα από όλους τους καθηγητές μετείχαν οι σοφότεροι (πάσαν επιστήμην μετερχομένους) και αυτό είναι αναμενόμενο, δείγμα αξιοκρατίας που ίσως σήμερα ξενίζει. Δεν αναφέρει ότι ήταν εκκλησιαστικοί άνδρες, αλλά ότι είχαν και θεολογικές γνώσεις (τα εκκλησιαστικά κρατύνοντας δόγματα), και αυτό βαρύνει την απόφασή τους να μην υποστηρίξουν τον αυτοκράτορα στις εικονομαχικές του δοξασίες. Το ότι ο Λέοντας θα ήθελε ένα συμβουλευτικό σώμα τέτοιου βεληνεκούς (όπως βγαίνει και από τον συμβολισμό 1+12), που χωρίς την σύμφωνη γνώμη τους τίποτα δεν θεσπίζονταν, να συμφωνεί μαζί του, είναι αυτονόητο. Και ότι θα προσπάθησε να τους πείσει και στην συνέχεια να τους μεταπείσει, μπορούμε να γίνει δεκτό με ασφάλεια. Και ποια χαρά να του πρόσφερε η εμμονή τους στην ορθόδοξη στάση, σε αυτόν που και τον πάπα τον ίδιο προσπάθησε να συλλάβει, αλλά δεν έφτανε μέχρι την Ρώμη το χέρι του. Άραγε εκτελέστηκαν οι 13 καθηγητές; Ο Γεώργιος Μοναχός λέει, ναι. Αν ναι, τότε είναι ομολογητές της πίστεως και μάρτυρες. Και κανονικά θα έπρεπε να είναι εγγεγραμμένοι στα μαρτυρολόγια και τους συναξαριστές της Εκκλησίας μας. Είναι αλήθεια ότι δεν έχουν φθάσει ως εμάς τα ονόματα όλων των μαρτύρων, ούτε είναι όλοι καταχωρημένοι. Υπάρχουν μάρτυρες, ομολογητές, άγιοι, τους οποίους γνωρίζει μόνο ο Θεός. Αλλά για άτομα γνωστά και καταξιωμένα, όπως ήταν οι καθηγητές που αναφέρονται, το πιο πιθανό είναι, ότι το μαρτύριό τους θα είχε καταγραφεί από την Εκκλησία και όχι μόνο από την Χρονογραφία της εποχής. Και αυτό είναι το σημείο που μπορεί να αμφιβάλλει κανείς στην διήγηση, αν δηλαδή, εκτελέστηκαν. Όπως και να έχει το ζήτημα, ακόμη και αν δεν εκτελέστηκαν με τον τρόπο που αναφέρει το Χρονικό, σίγουρα τιμωρήθηκαν, όπως τόσοι άλλοι, που έμειναν πιστοί στην εκκλησιαστική παράδοση, ακόμη και Πατριάρχες. Αλλά δεν είναι αυτό το θέμα που απασχολεί. Το ερώτημα είναι, τι να έγινε με το Πανεπιστήμιο και την βιβλιοθήκη; Διότι, ακόμη και αν δεν πυρπόλησαν οι ίδιοι οι εικονομάχοι τα ιδρύματα αυτά, το σίγουρο είναι ότι δεν συναντούμε ξανά ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα στην Κωνσταντινούπολη, πριν από τα μέσα του Θ' αι. και την ίδρυση της σχολής της Μαγναύρας, από τον Καίσαρα Βάρδα, στους χρόνους του Μιχαήλ Γ' (839-867). Και σ' αυτό, λοιπόν, ο Γεώργιος Μοναχός φαίνεται ακριβής.
       Αυτό το συμβάν καταγράφει και ο Ανώνυμος συγγραφέας του έργου Βίος και Πολιτεία και μερική θαυμάτων διήγησις  του εν αγιοις πατρός ημών Γερμανού αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως του ομολογητού³¹, γραμμένη όπως συνάγεται από εσωτερικές ενδείξεις του κειμένου τον Η' αι.: «Πάσης δε της λογικής επιστήμης τους προύχοντας εκουσίως εαυτούς επιδούναι τότε παρευθύ τω θανάτω πέπεικε δια την προς τον Κύριον και Θεόν ημών και σωτήρα Ιησούν Χριστόν ειλικρινή και αμώμητον πίστιν˙ οις πάλαι προς το παλάτιον της βασιλικής λεγομένης Κιγστέρνης αφώριστο κατοικείν, εν ω κατά τύπον αρχαίον οικονομικώς (σ.σ. οικουμενικός) επενοήθη καθήσθαι διδάσκαλος έχων υφ' εαυτόν μαθητάς και βίω σεμνούς και λόγω σοφούς και πάντων εν πάσιν επερέχοντας εγχωρίων, επήλυδων και πολιτών, τον αριθμόν δεκαδύο˙ ων της γνώμης χωρίς ου θεμιτόν τι ποιείν εξήν ουδέ τοις βασιλεύσιν αυτοίς. Εκ τούτων ει τινα συμβέβηκε τελευτάν, συναθροιζόμενοι πάντες επί το αυτό κατά πάσαν γην την υπό Ρωμαίους απέστελλον ως εαυτούς μεταπέμπτους ποιούμενοι τους εις άκρον άπασαν γνώσιν της τε θύραθεν και της καθ' ημάς μετιόντας φιλοσοφίας, εξ ων ακριβεστάτη ερεύνη τον ειδήμονα και κρείττονα κατ' εκλογήν των λοιπών εαυτοίς εποιούντο συναρίθμιον.
       Ούτοι τω Κόνωνι μετά μεγάλης όσης προσελθόντες της παρρησίας, μη συγκατατίθεσθαι τη ασεβεία της αιρέσεως έλεγον, μηθ' όλως αιρείσθαι την άτοπον αυτού βουλήν εις πέρας αγαγείν, μήτε μην καταδέχεσθαι παραχαραχθήναι τι των ευαγγελικών και αποστολικών και πατρικών παραδόσεων ή ποσώς ενδούναι νομοθετηθείναι κατά κοινού τον νεαρώς εκτεθέντα νεωτεροποιόν όρον της πίστεως, μάλλον μεν ουν ασπάζεσθαι την ορθοδοξίαν, ην ο πατριάρχης πρεσβεύει Γερμανός, είναι τε τούτου σύμφρονες εισαει μεγάλαις ανωμολόγουν φωναίς.
       Τούτον τον τρόπον στερεώς προς τας αυτού φληναφώδεις προτάσεις αντιπίπτοντας ο εμβρόντητος τους ελλογίμους θεασάμενος, ατίμως συρήναι και κατακλεισθήναι τούτους εκεί διεκελεύατο˙ και διά της νυκτός πυρ κυκλόθεν ο του αιωνίου πυρός κληρονόμος δι' επιτεύγματος υφάψας, αυτοίς οικήμασιν άμα και βίβλοις και σκεύεσι τιμίοις τους ιερούς ο μιαρότατος άνδρας επυρπόλησε τε και ωλοκαύτωσεν. Έτος ην ότε ταύτα τω τολμητή των τοιούτων διεδραματήσατο, μικρον τι πλείστον ή έλαττον, ένατον εξ ότου τυραννικώς της βασιλείας εδράξατο». (§21-23)
      Παρέθεσα σε πλήρη έκταση το απόσπασμα για να φανεί εάν είναι ο Βίος πηγή του Γεωργίου Μοναχού ή εάν ισχύει το αντίθετο. Πέρα από τις εσωτερικές ενδείξεις που υποχρέωσαν τον Α. Παπαδόπουλο-Κεραμέα να το χρονολογήσει λίγο μετά την κοίμηση του Πατριάρχη Γερμανού (740), όσο αφορά το συγκεκριμένο συμβάν, ο ανώνυμος συγγραφέας κάνει πιο λεπτομερή καταγραφή και δίνει περισσότερες πληροφορίες από τον Γεώργιο, ο οποίος είναι πιο περιληπτικός. Αλλά υπάρχει στον επίλογο του συμβάντος ένα σημείο που πρέπει να προσεχθεί. Στο Χρονικό του ο Γεώργιος τελειώνει με την φράση «Έκτοτε ουν η των επιστημών γνώσις εν Ρωμανία εσπάνισε τη των βασιλευόντων γνωσιμάχων απονοία μειουμένη έως των ημερών Μιχαήλ και Θεοδώρας των ευσεβών και πιστών βασιλέων», και αυτό διότι έγραψε σε μεταγενέστερη εποχή και γνώριζε και την διάλυση του ιδρύματος και την επανίδρυσή του, και το αναφέρει για να τονίσει την ζημιά που επέφερε στην ανώτατη εκπαίδευση ο δυσσεβής αυτοκράτορας. Αντίθετα ο ανώνυμος συγγραφέας, αν και του ιδίου πνεύματος με τον Γεώργιο, δεν τελειώνει έτσι γιατί απλά έζησε πριν από αυτήν την περίοδο. Σωστά, λοιπόν τοποθετείται ο Βίος τον Η' αι. Δεν συμφωνούμε, ούτε με τον I. D. Andreev, ούτε με τον G. Ostrogorskij, οι οποίοι τον θεωρούν κατά πολύ μεταγενέστερο. Συνεπώς, το επιχείρημα ορισμένων (Lemerle, Fuchs, Bréhier) ότι ο εμπρησμός του Πανεπιστημίου και της βιβλιοθήκης από τον Λεόντα Γ', είναι μύθος, διότι δεν αναφέρεται σε καμιά σύγχρονη πηγή, ακυρώνεται. Η μεταχρονολόγηση του Βίου του πατριάρχη Γερμανού από αυτούς, είναι θέμα προτίμησης.
       Το συμβάν επίσης αναφέρεται και στα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, του Ψευδο-Κωδινού, έργο του Ι' αι. κατά την εκτίμηση του εκδότη τους Th. Preger: «Το δε τετραδήσιον το οκτάγωνον, εις ο ήσαν στοαί οκτώ ήγουν καμαροειδείς τόποι, διδασκαλείον εκείσε ετύγχανεν οικουμενικόν, και οι βασιλεύοντες αυτούς εβουλεύοντο και ουδέν έπραττον χωρίς αυτών˙ εξ ου και εξ αυτών εγένοντο πατριάρχαι και αρχιεπίσκοποι˙ πλησίον δε της βασιλικής ην και διήρκεσεν έτη υιδ' μέχρι δεκάτου χρόνου Λέοντος του Συρογενούς του πατρός Κωνσταντίνου του Καβαλλίνου. Ούτος γαρ παρατραπείς της θείας χάριτος και γυμνωθείς του θεού, δια το μη συγκοινωνείν τους τοιούτους διδασκάλους τη παρανομία αυτού πλησθείς οργής, κατέκαυσεν αυτούς άμα τοις οικήμασι, δεκέξ όντας, σχήματι μοναχούς³²». Περί του τετραδήσιου οκταγώνου, το οποίο καταστράφηκε στην στάση του Νίκα το 532 μ.Χ. άλλοι (A. M. Schneider) δέχονται ότι δεν ξανακτίστηκε, οπότε θεωρούν κακώς πληροφορημένο τον συγγραφέα, ενώ άλλοι (R. Janin) θεωρούν ότι ξανακτίστηκε. Το καινούργιο στοιχείο που προστίθεται εδώ είναι οι δεκαέξι μοναχοί που φέρονται ως διδάσκαλοι της σχολής, πληροφορία που στηρίζει την άποψη όσων θεωρούν ότι η ανώτατη σχολή της εποχής είχε χαρακτήρα πατριαρχικής ακαδημίας. Δεν θα μπούμε σε αυτό το θέμα.
       Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι ότι το συμβάν επαναλαμβάνεται και από μεταγενέστερους, όπως ο Κ. Μανασσής, στην Σύνοψιν Χρονικήν, έργο γραμμένο σε 6733 δεκαπεντασύλλαβους, που ιστορεί τα γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως το έτος 1081 μ.Χ. Στους στίχους 4262-3 μάλιστα αναφέρει ότι στην βιβλιοθήκη κείτονταν 36.500 τόμοι³³. Τον αριθμό αυτό δίνει και ο Μιχαήλ Γλυκάς στην Χρονική Βίβλο³⁴. Αν οι παραπάνω συμπληρώθούν με Κεδρηνό και Ζωναρά³⁵, τότε η συντριπτική μαρτυρία ιστορικών και χρονογράφων τάσσεται υπέρ της παράδοσης. ‘Oσο περισσότερες οι μαρτυρίες, τόσο περισσότερο αμφιβάλλει ο Paul Lemerle και οι συν αυτώ, προκαλώντας ερωτηματικά. Η απορία μας έχει να κάνει με το εξής: πως είναι δυνατόν οι ίδιοι να αποδέχονται (για να μην πούμε δημιουργούν) έναν μύθο, όπως αυτός του υποτιθέμενου κλεισίματος της Ακαδημίας των Αθηνών από τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ., μύθο που στηρίζεται σε έναν υπαινιγμό από έναν μόνο ιστορικό της Ρωμανίας, τον Ιωάννη Μαλάλα, συνδέεται με ένα ελάχιστα σχετικό χωρίο του Αγαθία Σχολαστικού, που δίνει διαφορετική ερμηνεία, και από την άλλη, απορρίπτουν ένα γεγονός που μαρτυρείται από πλήθος ιστορικών και χρονογράφων. Πρόκειται για παρόμοια θέματα, το κλείσιμο της σχολής στην Αθήνα, το κλείσιμο της σχολής στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά θα περίμενε κανείς από αυτούς που κατηγορούν τον Ιουστινιανό, ότι έκλεισε με διάταγμά του την σχολή της Αθήνας, να προσκομίσουν αυτό το διάταγμα. Πρόκειται για αυτοκράτορα που το τεράστιο νομοθετικό του έργο σώζεται στο σύνολό του. Αντ' αυτού μας παρουσιάζουν τον υπαινιγμό του Μαλάλα³⁵. Είναι σκανδαλιστική η ευκολία με την οποία αποδέχονται το γεγονός, όσοι απορρίπτουν το αντίστοιχο κλείσιμο της σχολής της Κωνσταντινούπολης, μετά από τόσες μαρτυρίες. Για άλλη μια φορά γίνεται αντιληπτή η αποστροφή τους προς κάθε τι ορθόδοξο. Δυστυχώς με την αποστροφή αυτή έχουν μπολιάσει την επιστημοσύνη τους. Και ενώ θα μπορούσαν να δικαιολογηθούν οι «φωτισμένοι», που δεν θέλουν να δούν την αποτυχία και την πτώση της ειδωλολατρείας, και γι' αυτό εφευρίσκουν διατάγματα εκεί που δεν υπάρχουν, πώς να ερμηνευθεί η σύμπλευσή τους με τους εικονομάχους αυτοκράτορες, που όχι μόνο οπισθοδρόμηση, αλλά κατάργηση επέφεραν στην εκπαιδευτική δραστηριότητα; Ενώ, λοιπόν, παιδεύονται ν' αποδείξουν την στρατοκρατική εικονομαχία, ως «μεταρρύθμιση», τα γεγονότα τους διαψεύδουν. Γι' αυτό απορρίπτουν τα γεγονότα. Είναι πιο βολικό.
       Ακόμα και αν μείνουμε στην ερμηνεία του Αγίου Νικηφόρου, Πατριάρχη Κων/πόλεως (806-815): «Επεί ουν πυκναί των βασιλέων επαναστάσεις εγένοντο και η τυρρανίς εκράτει τα τε της βασιλείας και της πόλεως κατημελείτο και διέπιπτε πράγματα, έτι μην και η των λόγων ηφανίζετο παίδευσις και τα τακτικά διελύετο.», αυτό δεν αναιρεί την προσωπική ευθύνη του Λέοντα. Διότι «ταύτα μαθόντες οι τε στρατιωτικοί και πολιτικοί άρχοντες» ζήτησαν την παραίτηση του Θεοδοσίου, «είτα εις ψήφον εληλυθότων του βασιλεύσοντος ηρέθη Λέων ο πατρίκιος,...»(Ιστορία σύντομος §52). Κατά τον Άγιο Νικηφόρο, που δίνει μια διαφορετική άποψη του θέματος, ο Λέοντας Γ' ανέβηκε στο θρόνο για ν' αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της εποχής, μία εκ των οποίων ήταν και η παρακμή της ανώτατης εκπαίδευσης. Και σ' αυτό το ζήτημα δεν έπραξε τίποτα. Διότι μέχρι τα μέσα του επόμενου αιώνα δεν υπάρχει καμιά σχετική μνεία, δεν υπάρχει καμιά ένδειξη για την λειτουργία οποιασδήποτε μορφής πανεπιστημίου στην Κωνσταντινούπολη. Είτε, λοιπόν ενέπρυσε ο ίδιος  το διδασκαλείο και την βιβλιοθήκη, με ή χωρίς τους καθηγητές, είτε τα ιδρύματα αυτά καταστράφηκαν κατά τις δυναστικές έριδες των διεκδικητών της εξουσίας, και αυτός και οι διάδοχοί του απλώς αμέλησαν ν' αποκαταστήσουν τις ζημιές, η ευθύνη τους βαραίνει, όπως ακριβώς την καταλογίζει ο όσιος Θεοφάνης ηγούμενος της μονής του Αγρού και ομολογητής: «μάλιστα δε τους ευγενεία και λόγω διαφανείς ώστε και τα παιδευτήρια σβεσθήναι και την ευσεβή παίδευσιν την από του εν αγίοις Κωνσταντίνου του μεγάλου και μέχρι νυν κρατήσασαν, ης και μετά άλλων πολλών καλών καθαιρέτης ο σαρακινόφρων ούτος Λέωνγέγονεν³⁶». 

Προηγούμενο // Περιεχόμενα // Επόμενο