Καποδιστριακή Περίοδος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ // ΜΕΡΟΣ Ε'

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
Μέρος Δ'
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

        Ο ερχομός του Κυβερνήτη Καποδίστρια σηματοδότησε μια στροφή της πολιτικής προς την παραδοσιακή ελληνική γραμμή, προς την Ρωμαίϊκη παράδοση. Ήδη ο π. Γεώργιος Μεταλληνός³² έδειξε με πειστικά στοιχεία, ότι ο Καποδίστριας ήταν ένας γνήσιος Ρωμηός. Εμείς προσθέτουμε, ότι παρά τις σκοπιμότητες, που τον ήθελαν μέλος μυστικών εταιρειών, ο ίδιος απείχε από τέτοιες δραστηριότητες, αντίθετες προς την διπλωματική του ιδιότητα. Αυτό δήλωσε  σε επιστολή του προς τον Φιλικό της Ζακύνθου και γνωστό ελευθεροτέκτονα³³, Διονύσιο Ρώμα, σε επιστολή του με ημερομηνία 6 Απριλίου 1821:
       «Ignorando, come ignore compiutamente, e gliuomini, ed I mezzi, e l' unione, ed il sistema, non posso giudicarne.- Ignoro tutto questo, quantunque più di una volta me ne sia stata oferta qualche connoscenza - dico qualche, poichè il sistema non è di natura a essere disvelato ai non inniziati; ed io non lo sono, ne potrei esserlo³⁴»

Δηλαδή

        «Αγνοών, ως αγνοώ καθ' ολοκληρίαν, και τους ανθρώπους, και τα μέσα, και την ενότητα, και το σύστημα, δεν δύναμαι να κρίνω. Αγνοώ πάντα ταύτα, καίτοι πλέον ή άπαξ μοι προσεφέρθη μικρά τις γνώσις˙ λέγω δε μικρά τις, διότι το σύστημα δεν είναι φύσεως τοιάυτης, ώστε να αποκαλύπτεται εις τους μη μεμυημένους. Εγώ δε δεν είμαι μεμυημένος, ούτε δύναμαι να είμαι.» (μετάφραση Δ. Γ. Καμπούρογλου).
       Ελεύθερος ο Καποδίστριας από τους φρικτούς όρκους που έδεναν του μυημένους στην πολιτική των εταιρειών, μπορούσε να ασκήσει εθνικά προσανατολισμένη πολιτική. Στο θέμα δε που μας ενδιαφέρει, εξέδωσε το υπ' αριθμόν ΙΘ' ψήφισμα που δημοσιεύθηκε στην Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος με αριθμό 95 το 1828 Περί του Διοργανισμού των Δικαστηρίων. Εκεί στο Κεφάλαιο Β' Περί των Διορθωτικών και Εγκληματικών Δικαστηρίων, Τμήμα Β' Περί Εγκληματικής και Συμπληρωματικό Άρθρο 38 αναφέρονται τα εξής:
       «Τα Δικαστήρια ακολουθούν, εις μεν τα πολιτικά, τους νόμους των Αυτοκρατόρων, περιεχομένους εις την πρόχειρον εξάβιβλον του Αρμενόπουλου˙ εις δε τα εμπορικά, τον της Γαλλίας εμπορικόν Κώδηκα. Έως ου εκδοθή ο παρασκευαζόμενος ποινικός Κώδηξ, εις τα διορθωτικά και εγκληματικά, κρίνουν κατά το Απάνθισμα των Εγκληματικών και κατ' επιείκειαν³⁵.»
       Στο ψήφισμα αυτό αναφέρεται για πρώτη φορά σε επίσημο έγγραφο η Εξάβιβλος ή Πρόχειρον Νόμων του Κωνσταντίνου Αρμενόπουλου, έργο των μέσων του ΙΔ' αιώνα. Οφείλει την ονομασία της στο ότι αποτελείται από έξι βιβλία με ύλη αστικού και ποινικού δικαίου. Ως πηγές του αναφέρει ο Αρμενόπουλος στο προίμιο του έργου του

• α) το «πλάτος των νόμων» ή «τα εξήκοντα βιβλία» (χωρίς να ξεκαθαρίζει αν διέθετε τα ίδια τα Βασιλικά ή την Μεγάλη Σύνοψη)
• β) νεαρές (παρμένες από την Μεγάλη Σύνοψη)
• γ) τα «επαρχικά» (ίσως το Επαρχικόν του Λέοντος Στ', ίσως τα Επαρχικά του Ιουλιανού Ασκαλωνίτη)
• δ) τα «Ρωμαϊκά του Μαγίστρου» (δηλ. την Πείρα)
• ε) των «προχείρων τα κάλλιστα» ( με βεβαιότητα τις δύο Συνόψεις, το Πόνημα του Μιχαήλ Ατταλειάτη, τις Ροπές, την Αυξημένη Εισαγωγή, και τα Ινστιτούτα του Θεόφιλου)³⁶.

        Το νομικό αυτό κείμενο θεωρείται από τα σπουδαιότερα της εποχής του, διότι απομακρύνθηκε από τις πηγές του και έγινε πρόδρομος μιας νέας συστηματικής διάρθρωσης της ύλης του, της πενταμερούς διαίρεσης του αστικού δικαίου. Αυτή την διάρθρωση υιοθέτησε και η Δύση μετά από καθυστέρηση πέντε περίπου αιώνων. Από την στιγμή της επίσημης αναγνώρισής του από το Ελληνικό Κράτος με το ψήφισμα αυτό του Καποδίστρια, αποτέλεσε το ισχύον αστικό δίκαιο, υποκείμενο κατ' ανάγκην σε ρυθμίσεις, μέχρι την εισαγωγή του Αστικού Κώδικα στις 23 Φεβρουαρίου 1946³⁷.
       Άξια προσοχής είναι και η αναφορά στην Επιείκεια, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του κλασσικού Ρωμαϊκού Δικαίου, που με την μορφή της Οικονομίας, συνεχίσθηκε στο εκχριστιανισμένο κράτος, τόσο στα εκκλησιαστικά, όσο και στα κοσμικά δικαστήρια. Η Εκκλησιαστική Οικονομία, ως τρόπος εύρεσης του δικαίου, επηρέασε και τους μη εκκλησιαστικούς δικαστές. Για δεκαετίες οι ιστορικοί του δικαίου προσπαθούσαν να εξηγήσουν την ασυμφωνία της υποδειγματικής έννομης τάξης της αυτοκρατορίας, όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα από τα νομικά κείμενα της εποχής, και των αποφάσεων των δικαστηρίων. Οι προτεινόμενες ερμηνείες του χρηματισμού και της διαφθοράς των δημοσίων υπαλλήλων, έδιναν δικαιολογίες σε αυτούς που ήθελαν (ίσως και με λίγη δόση εμπάθειας) να μιλούν για παρακμή. Πρώτος ο D. Simon³⁸, έδειξε ότι η Οικονομία ήταν τρόπος εύρεσης του δικαίου και στα κοσμικά δικαστήρια. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ο Καποδίστριας επισημοποιεί, πέρα από την κωδικοποίηση των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου/Ρωμανίας, και την πρακτική των δικαστηρίων, με την κλασικιστική ορολογία της Επιείκειας.
       Η τελευταία αυτή διατύπωση περί Επιείκειας, φαίνεται ότι μπέρδεψε την δικαστική πρακτική. Κι ενώ βιβλία της Εξαβίβλου και του Απανθίσματος των Εγκληματικών κυκλοφορούσαν και ήταν προσιτά, οι δικαστές έψαχναν μάταια να βρουν Επιείκια. Αλλά το πρόσκομμα ήταν αλλού. Τα προηγούμενα Συντάγματα έθεσαν την χρήση των Βασιλικών ως σημείο χρονικό, πριν από το οποίο δεν χρειαζόταν να ψάξουν για την εύρεση νόμων. Δεν χρειαζόταν δηλ. οι δικαστές να ανατρέχουν  στα κωδικοποιητικά έργα, είτε του Ιουστινιανού, είτε των Ισαύρων, για να βρουν ποιους νόμους να εφαρμόσουν. Αλλά τα Βασιλικά περιείχαν κάθε είδους νόμους, όχι μόνο αστικού δικαίου. Έπρεπε, λοιπόν, να γίνει μία επιλογή από αυτά μόνο των αστικών, εφόσον οι άλλες κατηγορίες (ποινικό, εκκλησιαστικό, στρατιωτικό κτλ.) δεν είχαν εγκριθεί προς χρήση. Έτσι με το Διάταγμα αριθ. 64, της 4^ης Δεκεμβρίου 1830, δίνονταν εντολή στον Γραμματέα της Δικαιοσύνης, να συγκεντρώσει και να κατατάξει συστηματικά, όλους τους αστικούς νόμους από τα Βασιλικά και της Νεαρές των μεταγενέστερων αυτοκρατόρων. Μέχρι το πέρας της εργασίας τα δικαστήρια όφειλαν να συμβουλεύονται την Εξάβιβλο.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ // ΜΕΡΟΣ Ε'