Το Ρωμαϊκό δίκαιο στα πρακτικά της Α' Εθνοσυνέλευσης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ // ΜΕΡΟΣ Γ'

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
Μέρος Β'
ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΑ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ Α' ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ

       Η συνέλευση δηλαδή, στα Σάλωνα δεν αποφάσισε, αλλά ενέκρινε κείμενο, που της παρουσιάστηκε έτοιμο. Παρακάτω στο τμήμα Γ', κεφ. Α', Κοινωνικά διαβάζουμε:

Α' - Οι Κοινωνικοί Νόμοι σήμερον δεν προσδιορίζονται.

Β' - Οι Κοινωνικοί Νόμοι των αειμνήστων Χριστιανών αυτοκρατόρων της Ελλάδος μόνοι ισχύουσι κατά το παρόν εις την Ανατολικήν Χέρσον Ελλάδα.

Γ' - Ο Άρειος Πάγος να φροντίση να μεταφέρη εις την σημερινήν Ελληνικήν γλώσσαν τούτο το μέρος των Βασιλικών, προσδιορίζων τας αντιφάσεις κατά το κοινώς συμφερώτερον.

Δ' - Ο Άρειος Πάγος να προσκαλέση τους Αρχιερείς των επαρχιών της περιφερείας του, και να καθυποβάλη εις την επίκρισιν αυτών την εκλογήν ταύτην των Κοινωνικών Νόμων, και επικυρωθείσαν ούτω να δημοσιεύση διά του τύπου.

Ε' - Αν η Εθνική Βουλή λάβη την περί τούτου φροντίδα, ο Άρειος Πάγος παύει φροντίζων¹⁹.»

       Όπου «Κοινωνικοί Νόμοι» δέον να νοηθεί το Αστικό Δίκαιο. Ως «Χριστιανοί αυτοκράτορες της Ελλάδος» εννοούνται οι αυτοκράτορες της Ρωμανίας. Ο όρος Βυζάντιο/Βυζαντινός δεν ήταν τότε ευρύτερα γνωστός και δεν είχε επικρατήσει ούτε στους μορφωμένους Έλληνες, ούτε στον απλό λαό. Οι δε λογιώτατοι, όπως ο Κοραής, τους έλεγαν «γραικορωμαίους», όπως θα δούμε παρακάτω. Η άποψη του Νικ. Πανταζόπουλου, ότι επί των άρθρων αυτών στηρίζεται η έκφραση της Μεγάλης Ιδέας στο πεδίο του δικαίου²⁰, φαίνεται μάλλον απίθανη. Ήδη με τα πρώτα άρθρα που παρουσιάσαμε, ένα μεγάλο μέρος της Ρωμηοσύνης έμεινε εκτός Ελληνισμού. Θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά χρόνια ακόμη, μέχρι την 11^η Ιανουαρίου του 1844, ημέρα κατά την οποία ο Ι. Κωλέττης εκφώνησε λόγο στην Βουλή για την ισότητα ελεύθερων και αλύτρωτων Ελλήνων. Η ομιλία αυτή θεωρείται ο ιδεολογικός πρόδρομος της Μεγάλης Ιδέας. Τα άρθρα της Νομικής Διάταξις είχαν άλλη προοπτική, την επίτευξη ομοιομορφίας στο πεδίο του δικαίου, σε όλη την επικράτεια με στόχο την πολιτική ενότητα. Δεν μπορούσαν να στηριχθούν στην πολυμορφία των τοπικών εθίμων. Από την άλλη πλευρά, η Εκκλησία, ως φορέας της δικαστικής εξουσίας έως τότε, γνώριζε και εμπιστεύονταν το ρωμαϊκό δίκαιο και είχε πολύπλευρη εμπειρία στην εύρεση του δικαίου, μέσω των διατάξεων αυτού. Γι' αυτό και ορίστηκε ως ο τελικός κριτής των επιλεγμένων από τον Άρειο Πάγο Αστικών Διατάξεων.

          Ξεχωριστή μνεία γίνεται και για θέματα του δικονομικού, ποινικού, ναυτικού και εμπορικού δικαίου, στο τμήμα στ', κεφ. Α, Δικανικά, Κολαστικά, Αγρονομικά, Θαλάσσια και Εμπορικά:

Α' - Από τα αυτά Βασιλικά να γίνη και τούτων εκλογή.

Β' - Η εκλογή να είναι ανάλογος με τους καιρούς και τας περιστάσεις.

Γ' - Να καθυποβληθή και αυτών η εκλογή εις την επίκρισιν των Αρχιερέων διά του Κριτηρίου του Αρείου Πάγου.

Δ' - Αν η Εθνική Βουλή φροντίση και περί τούτων, ο Άρειος Πάγος παύει φροντίζων.

Ε' - Εις τα θαλάσσια η Ανατολική Χέρσος Ελλάς ν' ακολουθήση όποιους εγκρίνει η Εθνική Βουλή.

Στ'- Εις τα εμπορικά παραδέχεται η Ανατολική Χέρσος Ελλάς, επί του παρόντος τον Εμπορικόν Κώδηκα της Γαλλίας, αν και η Εθνική Βουλή δέχεται αυτόν.
       Βλέπουμε, λοιπόν, ότι εκτός του Αστικού, και στα υπόλοιπα πεδία του δικαίου, προτείνεται η χρήση διατάξεων των Βασιλικών, από όσες μπορούσαν να εφαρμοστούν στις τότε συνθήκες. Ειδικά για το Εμπορικό δίκαιο, τέθηκε επίσημα σε ισχύ ο Εμπορικός Κώδικας της Γαλλίας, καταργώντας έτσι κάθε άλλη διάταξη ή εθιμική πρακτική. Αυτό δείχνει, ότι στις εμπορικές συναλλαγές είχε ήδη επικρατήσει, γεγονός στο οποίο συνηγορεί η από πολύ νωρίς (1917) μετάφρασή και έκδοσή του²¹. Είχε, μάλιστα γίνει αποδεκτός από τον εμπορικό σύλλογο των Ελληνορωμαίων Εμπόρων της Κωνσταντινούπολης.
       Την 1^η Δεκεμβρίου 1821 ψηφίστηκε στο Άργος ο Οργανισμός της Πελοποννησιακής Γερουσίας. Στο τρίτο κεφάλαιο Χρέη και Δικαιώματα της Γερουσίας, άρθρο λα' θεσπίσθηκαν τα εξής:

       «Άχρι του διοργανισμού των τακτικών νόμων θέλουσιν έχειν το κύρος οι σωζόμενοι νόμοι των χριστιανών Βασιλέων της Κωνσταντινουπόλεως²².»
       Επαναλαμβάνει, δηλ. την απόφαση της Συνέλευσης στα Σάλωνα. Την 1^η Ιανουαρίου του 1822 συνήλθε στην Επίδαυρο η Α' Εθνική Συνέλευση, με πρόεδρο τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και αρχιγραμματέα Επικρατείας τον Θεόδ. Νέγρη, η οποία συνέταξε το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος. Μεταξύ των άλλων ψηφίσθηκαν τα εξής, στον τίτλο Ε', τμήμα Θ'  άρθρο 97:

       «Το εκτελεστικό σώμα να διορίση επιτροπήν συγκειμένην από τα εκλεκτότερα και σοφώτερα μέλη της Ελλάδος, των οποίων η αρετή να ήναι εγνωσμένη, δια να συνθέσωσι Κώδηκας Νόμων, πολιτικών, εγκληματικών, και εμπορικών, οι οποίοι, καθώς και άπας νόμος, καθυποβάλλονται εις την του Βουλευτικού και Εκτελεστικού σώματος την επίκρισιν και επικύρωσιν.»

και άρθρο 98:

       «Άχρι της κοινοποιήσεως των ειρημένων Κωδήκων αι πολιτικαί και εγκληματικαί διαδικασίαι βάσιν έχουσι τους Νόμους των αειμνήστων Χριστιανών ημών Αυτοκρατόρων, και τους παρά του Βουλευτικού και Εκτελεστικού σώματος εκδιδομένους Νόμους˙ διά δε τα εμπορικά, ο εμπορικός της Γαλλίας Κώδηξ μόνος ισχύει εις την Ελλάδα²³.»

       Έτσι οι αποφάσεις των προηγούμενων Οργανισμών έλαβαν μορφή συνταγματικού κειμένου. Η επιλογή αυτή της Εθνοσυνέλευσης προκάλεσε αντιδράσεις. Αμέσως κινητοποιήθηκαν οι πράκτορες του βοναπαρτισμού. Ο Αδ. Κοραής έγραψε στο κείμενό του, Σημειώσεις εις το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος:

       «Οι Ρωμαϊκοί νόμοι, κατά τους οποίους επαγγέλοντο οι Γραικορωμαίοι Αυτοκράτορες, ότι εκυβερνούσαν τους ταλαίπωρους Γραικούς, ουδ' απαρχής ήσαν τόσον ορθοί (αν και θέμενοι με συμβουλήν Ελληνικήν, ως ίδαμεν ανωτέρω), όσον ενομίσθησαν από τινάς των νεωτέρων˙ αλλ' οι χριστιανοί Αυτοκράτορες τους εστρέβλωσαν ακόμη επιπλέον, ώστε εις τόπον αυτών έβαλαν τα βασιλικά αντιγράμματα, τα διατάγματα ή προστάγματα. Απόδειξις αναντιρρήτως της ευνομίας των είναι η από τους Τούρκους καταστροφή των²⁴.»

       Θα σταθούμε λίγο σε δύο σημεία. Με το «αν και θέμενοι με συμβουλήν Ελληνικήν», αναφέρεται στην πληροφορία του Διονυσίου Αλικαρνασσέα, ότι το Ρωμαϊκό Δίκαιο εν τη γενέσει του στηρίχθηκε σε ελληνικούς νόμους. Αυτό γράφει στην Ρωμαϊκή Αρχαιολογία, X.54:

       «Εν δε τω αυτώ καιρώ παρεγένοντο από τ' Αθηνών και των εν Ιταλοίς Ελληνίδων πόλεων οι πρέσβεις φέροντες τους νόμους. Και μετά τούτο προσήεσαν οι δήμαρχοι τοις υπάτοις αξιούντες αποδείξαι κατά το ψήφισμα της βουλής τους νομοθέτας.»

Και αμέσως παρακάτω κεφ. 55:

      «τούτους δε τους άνδρας (εννοεί τους Δεκαπρώτους) εκ τε των πατρίων εθών και εκ των Ελληνικών νόμων ους εκόμισαν οι πρέσβεις εκλεξαμένους τα κράτιστα και τη Ρωμαίων πόλει πρόσφορα νομοθετήσασθαι».

       Αποτέλεσμα αυτής της εργασίας ήταν η Δωδεκάδελτος ή Lex Duodecim Tabularum, ο πρώτος κώδικας Ρωμαϊκού Δικαίου, που συντέθηκε περίπου το 450 π.Χ. Ως πηγή του κώδικα φέρεται κατά την παράδοση η νομοθεσία του Σόλωνα, αλλά πιο πιθανόν είναι οι πρέσβεις των Ρωμαίων να παρέλαβαν νομικές συλλογές από τις ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας. Η παράδοση αυτή διατηρήθηκε καθ' όλη την διάρκεια του Βυζαντίου/Ρωμανίας με την πλούσια νομική της παραγωγή. Γράφει ο Κωνστ. Αρμενόπουλος στην Εξάβιβλόν του, τμήμα Α' Περί Νόμων:

       «Πρώτος δε Άππιος Κλαύδιος μετά ετέρων ανδρών εκλεκτών δέκα τον αριθμόν, συναγαγών είτι νόμιμον ην παρά Ρωμαίοις, ή αγράφως φερόμενον, ή εγγράφως μεν, ασυντάκτως δε και σποράδην κείμενον˙ (ήσαν γαρ τινα και ατάκτως, και ουκ εν ωρισμένοις τεθειμένα βιβλίοις) μετακομίσας και από των Αθηνών τους νόμους του Δράκοντος και του Σόλωνος, και από των άλλων άλλους τινάς, και εκ πάντων εκλογήν ποιησάμενος, το δωδεκάδελτον, ταυτόν δ' ειπειν δωδεκάβιβλον, απετέλεσεν²⁵.»

       Αυτή την ζωντανή ελληνορωμαϊκή παράδοση συνέχιζαν τα ψηφίσματα των Οργανισμών και των Εθνοσυνελεύσεων, αλλά ο Κοραής κι η παρέα του δεν συμφωνούσαν. Θεωρεί ότι η υπέρ της δισχιλιετίας νομική αυτή συνέχεια ήταν λανθασμένη, οι νόμοι δεν ήταν ορθοί και ως απόδειξη φέρει την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Μάλλον πρόκειται για ειρωνεία, διότι το επιχείρημα δεν έχει καμιά λογική, ούτε καν αριστοτελική. Συνεχίζει ο ίδιος παρακάτω:

       «Δεν πιστεύω, ότι διά τούτο τους επωνόμασαν Αειμνήστους˙ παρεκτός αν εμεταχειρίσθησαν ειρωνικώς το επίθετον, ως μέσην λέξιν σημαίνουσαν όλα τα άξια να μνημονεύωνται και καλά και κακά αδιαφόρως. Κατά τούτο πολλοί βασιλείς έγιναν Αείμνηστοι. Αειμακάριστοι εκείνοι μόνοι είναι άξιοι να επονομάζωνται, όσοι κυβερνώντες με νόμους δικαίους, έγιναν αυτοί πρώτοι παράδειγμα της εις τους νόμους υποταγής. Αείμνηστος και αειμακάριστος κατεστάθη ο Μάρκος Αυρήλιος, και άλλοι τινες ολίγοι όμοιοί του˙ μόνο αείμνηστος έμεινεν ο υιός του Κόμμοδος, ως ο Νέρων, ως ο Φάλαρις, και άλλοι πάμπολοι στεφανωμένοι με διάδημα βασιλικόν λησταί.»

       Δηλαδή τα σχετικά άρθρα του Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος κρύβουν ειρωνεία; Δηλαδή ένα συνταγματικό κείμενο, κατά τον Κοραή, διατυπώνεται με ειρωνικό τρόπο; Με ειρωνικό τρόπο διατυπώνει ο ίδιος τα σχόλιά του για το Σύνταγμα του 1822, ως κριτής και τιμητής των πάντων, με μόνο κριτήριο, βέβαια, την αρχαιοπρέπειά του, καθώς δεν βλέπουμε κάποια επιχειρηματολογία. Τι θα επιθυμούσε ο ίδιος το διατύπωσε λίγο παραπάνω:

       «Το συντομώτερον είναι να προσκαλέσωμεν από τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης νομοθέτας²⁶».

         Η φράση «τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης» εννοεί έμμεσα το φράγκικο, ως το μόνο έθνος, που την εποχή εκείνη είχε καταυγαστεί  από τις αρχές του Διαφωτισμού. Φράγκους νομοθέτες, λοιπόν πρότεινε ο Κοραής. Και η αιτία είναι η εξής κατά τον ίδιο:

       «Συγχωρείται να διστάση τις, αν ευρίσκοντ' εις το γένος μας σήμερον τοιούτοι πολλοί, οποίοι επιθυμούνται από το πολίτευμα ικανοί να συνθέσωσι κώδηκας πολιτικούς, εγκληματικούς κτλ. Εις ποία σχολεία και από ποίους διδασκάλους έμαθαν την πολιτικήν επιστήμην; Δουλεύοντες ακόμη τον τύρρανον, ησθάνθημεν την αιτίαν της δουλείας, και εζητήσαμεν την θεραπείαν της από τας επιστήμας˙ αλλά δεν ηρχίσαμεν από την πολιτικήν επιστήμην, «το πάντων έργον μέγιστον», ως έλεγε πάλιν ο Σωκράτης˙²⁷».

       Αμφιβάλλει  ότι υπάρχουν στην Ελλάδα «τοιούτοι πολλοί» άνδρες, ικανοί να συνθέσουν νομικούς κώδικες. Πόσοι δηλαδή; Δεν καθορίζεται. Το Προσωρινό Πολίτευμα, λέει «Το εκτελεστικό σώμα να διορίση επιτροπήν συγκειμένην από τα εκλεκτότερα και σοφώτερα μέλη της Ελλάδος». Δεν καθορίζει ούτε συγκεκριμένο αριθμό μελών, ούτε ζητά πιστοποιητικά σπουδών, από σχολεία και καθηγητές, δεν ζητά πτυχιούχους της πολιτικής επιστήμης. Ακολουθεί τις θέσεις του Ρ. Φεραίου που μιλά για τον «αυτοκράτορα λαό». Αυτόν τον λαό ο Κοραής τον περιφρονεί ως αγράμματο, ως «δούλο του τυρράνου», μέχρι πρότινος. Και φυσικά δεν λαμβάνει υπόψιν του τα μορφωμένα μέλη του κλήρου και τόσους άλλους δασκάλους του Γένους.

                                          ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ // ΜΕΡΟΣ Γ'