Γνωστικισμός - Μέρος Ε' - Μεσαιωνικός Γνωστικισμός

ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ - ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

Μέρος Ε΄

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με την ανάληψη της βασιλείας από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο και την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης ο αρχαίος κόσμος εισέρχεται σε μια νέα εποχή, την υπερχιλιετή βασιλεία της Ρωμανίας. Οι σχέσεις Εκκλησίας και Κράτους επανακαθορίζονται σε νέες βάσεις. Ο Χριστιανισμός νομιμοποιείται και στην συνέχεια γίνεται η επίσημη θρησκεία του Κράτους. Ως αποτέλεσμα, το συνοδικό σύστημα της Εκκλησίας αποκτά και πολιτική διάσταση. Οι όροι των Συνόδων γίνονται νόμοι του Κράτους.

Αυτές οι εξελίξεις έχουν αντίκτυπο και στις αιρέσεις, καθορίζουν την μορφή και την εξέλιξή τους, επεμβαίνουν στην αντιμετώπισή τους. Έτσι ο γνωστικισμός αναμορφώνεται για να επιβιώσει στα νέα δεδομένα. Είναι αναγκαίο. Δεδομένου του ενοποιητικού χαρακτήρα του Χριστιανισμού και την θετική επίδρασή του στην συνοχή της αυτοκρατορίας, κάθε εχθρός του Χριστιανισμού είναι και εχθρός του Κράτους. Αυτό γίνεται κατανοητό στην πράξη, όταν παρακολουθεί κάποιος τον ιστορικό ρόλο των αιρέσεων εντός της Ρωμανίας, ρόλος που μπορεί ν’  αναλυθεί σε τρείς συνισταμένες

- οι  αιρέσεις αποτραβιούνται στην περιφέρεια, μακριά από το διοικητικό κέντρο, κατά προτίμηση στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Εκεί δημιουργούν τις εστίες τους, υιοθετούν κάποιες φορές εθνική ταυτότητα και εμφανίζουν αποσχιστική δράση, ως συνέπεια του εκκλησιαστικού σχίσματος.

- δημιουργούν σχέσεις με τους εξωτερικούς εχθρούς της αυτοκρατορίας και χρησιμοποιούνται ως προγεφυρώματα προετοιμάζοντας τις εισβολές τους. Λειτουργούν δηλαδή ως πέμπτη φάλαγγα, υποβοηθώντας τους εχθρούς ή συμμαχώντας άλλες φορές ανοικτά μαζί τους ενάντια στην Κωνσταντινούπολη.

- στο εσωτερικό συντάσσονται με τους εχθρούς του Χριστιανισμού, προκαλούν εμφύλιες διαμάχες, σφετερίζονται την εξουσία. Υπό έρευνα παραμένει το κατά πόσο συνεισέφεραν οι γνωστικές αιρέσεις στην έναρξη της Εικονομαχίας, συντασσόμενες με τους Ιουδαίους και τους μουσουλμάνους, όταν είναι γνωστό ότι οι καθαρά εικονομαχικές επαρχίες ήταν οι χώροι στους οποίους δραστηριοποιούνταν οι αιρέσεις αυτές.

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, η αντιμετώπιση των γνωστικών αιρέσεων από την Πολιτεία είναι δυναμική. Η καταστολή των εξεγέρσεων απαιτεί την χρήση του στρατού, ενώ στις περιοχές που το πολιτικό θερμόμετρο ανεβαίνει, η αποσυμπίεση γίνεται με μετακινήσεις πληθυσμών.

Στην γνωστική διδασκαλία παρατηρούνται επίσης αλλαγές. Αυτές είναι αιτιολογημένες. Η πολιτεία είναι πρόθυμη να λάβει μέτρα εναντίον τους, κάτι που δεν συνέβαινε τα παλαιότερα χρόνια. Έτσι η διδασκαλία τους τείνει να μιμηθεί τον Χριστιανισμό, ώστε η δράση τους να συμβαίνει στην παρυφές της Εκκλησίας, για να περνά όσο το δυνατόν απαρατήρητη. Παρόλα αυτά το αρρωστημένο στοιχείο της γνωστικής διδασκαλίας παραμένει ευκολοδιάγνωστο σε αντίθεση με άλλες μεγάλες αιρέσεις που συντάραξαν την Εκκλησία.

Σημαντική μεταβολή στην γνωστική διδασκαλία είναι η εγκατάλειψη του μυθολογικού στοιχείου και η συστολή του φιλοσοφικού στο ελάχιστο δυνατό. Ως αποτέλεσμα, εγκαταλείπονται οι ατέλειωτες ιεραρχίες των Αιώνων και τα διογκωμένα Πληρώματα. Είναι μία φυσική εξέλιξη. Ο αρχαίος κόσμος φθίνει και η αρχαία θρησκεία εγκαταλείπεται. Αν οι γνωστικοί επέμεναν στα παραπάνω στοιχεία, τότε δεν θα έβρισκαν κοινό πρόθυμο να τους ακούσει. Η ειδωλολατρεία και ο πολυθεϊσμός ήταν παρωχημένες ιδέες, που δεν ικανοποιούσαν πλέον την ανάγκη του κόσμου για την νέα πνευματικότητα, την οποία κάλυψε ο Χριστιανισμός.

Φαίνεται, ότι κάποια από τα υπολείμματα των Εθνικών συντάχθηκαν με τους γνωστικούς. Αυτό προκύπτει από την αναφορά του αγίου Επιφανίου, για τους Μεσσαλιανούς. Ο άγιος αναγνωρίζει δύο ομάδες με αυτό το όνομα. Στην προγενέστερη από τις δύο κύριο πληθυσμιακό στοιχείο ήταν οι Εθνικοί: « ἀλλ’ ἐκείνοι μέν ἐξ Ἑλλήνων ὡρμώντο, οὔτε Ἰουδαϊσμῷ  προσανέχοντες οὔτε Χριστιανοί ὑπάρχοντες οὔτε ἀπό Σαμαρειτῶν, ἀλλά μόνον Ἑλληνες ὄντες δῆθεν καί θεούς μέν λέγοντες, μηδενί δέ <τούτων> προσκυνοῦντες, ἐνί δέ μόνον δῆθεν τό σέβας νέμοντες καί καλοῦντες Παντοκράτορα». (Πανάριον 80.1.4)

Έτσι παρατηρείται ότι κατά την μετάβαση από τον αρχαίο κόσμο στον μεσαιωνικό, στις τάξεις των γνωστικών προσέρχονται μερίδες Εθνικών, οι οποίοι δεν επιθυμούν να ενταχθούν στην επίσημη Εκκλησία, την οποία καταδίωκαν μέχρι πρότινος. Μόνο έτσι μπορεί να ερμηνευθεί η αναφορά του αγίου Επιφανίου, δεδομένου ότι ιστορικά ο μεσσαλιανισμός εμφανίστηκε αρχικά στην Συρία.

Δεύτερη σημαντική εξέλιξη στην γνωστική διδασκαλία είναι ο επανακαθορισμός της γύρω από δύο άξονες: την μανιχαϊκή δυαρχία και τον μοντανιστικό ενθουσιασμό. Τα χαρακτηριστικά αυτά διατηρήθηκαν καθ’ όλη την διάρκεια του μεσαίωνα. Ο Μανιχαϊσμός είναι η γέφυρα μεταξύ του αρχαίου και του μεσαιωνικού γνωστικισμού. Καθόρισε με την δυαρχία του σε απλοποιημένη μορφή την θεωρία του γνωστικισμού, ενώ ο ενθουσιασμός, την πρακτική του.

Ο μεσαιωνικός γνωστικισμός έριξε τις μάσκες. Διδάσκει πλέον, αν και όχι στο ευρύ κοινό, ότι λατρεύει τον Σατανά. Η δαιμονική διδασκαλία, η οποία στην προηγούμενη φάση προσπαθούσε να κρυφθεί πίσω από μυθολογικά ή φιλοσοφικά προσωπεία, τώρα φανερώνεται. Και αυτό το βρίσκουμε πάλι σε αναφορά του αγίου Επιφανίου:

«Ἄλλοι δέ πάλιν ἐκ τούτων ἔτι βαθύτερόν τι διανοούμενοι, ὡς κατά τήν αὐτῶν εὐήθειαν συμβούλῳ τῇ διανοίᾳ χχρώμενοι εἶπον˙ ὁ Σατανᾶς μέγας ἐστί καί ἰσχυρότερος καί πολλά ἐπιτελεῖ κακά τοῖς ἀνθρώποις. διά τί οὐ μᾶλλον προς τοῦτον καταφεύγομεν καί αὐτῷ προσκυνούμεν, αὐτόν τε τιμῶμεν καί αὐτόν εὐφημοῦμεν, ἵνα διά τῆς κολακευτικῆς θεραπείας μή ἐνεργήςῃ ὑμῖν τά πονηρά, ἀλλ’ ὡς δούλων αὐτοῦ ἡμῶν γεγονότων, φασί, φείδητε ἡμῶν; καί οὕτω καί οὗτοι Σατανιανούς ἑαυτούς ἐπωνόμασαν». (Πανάριον 80.3.1)

Δεν πρόκειται γα μεμονωμένο φαινόμενο. Ο σατανισμός καθορίζει την αντίληψη του μεσαιωνικού γνωστικισμού περί δυαρχίας. Εκτενείς αναφορές κάνεις και ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός, στην Πνευματική Πανοπλία του, όταν εξετάζει τους Βογομίλους, όπως θα δούμε στον οικείο τόπο.

Τέτοιου είδους ομολογία, δεν μπορούν να κάνουν οι γνωστικοί σε ένα αυστηρό χριστιανικό περιβάλλον. Γι’ αυτό και κρύβουν την ιδιότητά τους, κρύβουν και την διδασκαλία τους. Παρουσιάζονται στα λόγια ως Ορθόδοξοι. Ορκίζονται, υπογράφουν δηλώσεις, αναθεματίζουν πρόσωπα και διδασκαλίες χωρίς δισταγμό, αρκεί να ξεφύγουν της προσοχής. Οι αρχές εφηύραν ανακριτικές μεθόδους ανά περίσταση, προκειμένου ν’ ανακαλύψουν την αλήθεια. Σε πολλές περιπτώσεις διέκριναν την ανειλικρίνεια στην μετάνοιά τους, γι’ αυτό και δεν τους δέχθηκαν ως Ορθόδοξους, αλλά διέσπασαν αδελφότητες και έθεσαν τα μέλη τους υπό πνευματική επιτήρηση.

Παρά την μυστικοπάθεια και την απροθυμία των αιρετικών να φανερώσουν την διδασκαλία τους, δεν έχουμε την περίοδο του Μεσαίωνα ίδρυση μυστικών εταιρειών. Αυτό θα συμβεί κατά την επόμενη περίοδο, στην Δύση. Στην Ανατολή η μυστικότητα είναι περιορισμένη μόνο στην διδασκαλία τους και όχι στην δράση τους.

Χαρακτηριστική παραμένει η πολυδιάσπαση των σεκτών. Εξακολουθεί να μην υπάρχει κεντρική διοίκηση στην αίρεση. Το καινούργιο που προστίθεται είναι η διατήρηση μίας κεντρικής διδασκαλίας, στην οποία προστίθενται ή αφαιρούνται ελάχιστα. Έτσι από την πρώτη γνωστική σέκτα που εμφανίστηκε τον Μεσαίωνα, μέχρι την τελευταία, οι ομοιότητες επιτρέπουν να μιλάμε για την εξέλιξη μια βασικής διδασκαλίας. Αυτό είναι παρατηρημένο ήδη από τους μεσαιωνικούς χρόνους και πολλές φορές χρησιμοποιείται το ίδιο όνομα για διαφορετικές σέκτες ή πολλά διαφορετικά ονόματα για μία. Τα διάφορα ονόματα δεν σηματοδοτούν ισχυρές διαφορές, μάλλον διαφορές στην ηγεσία της ομάδας τις περισσότερες φορές.

Η έρευνα του γνωστικισμού της μεσαιωνικής περιόδου έχει στην διάθεσή της ένα στοιχείο που πριν δεν υπήρχε. Επειδή την Εκκλησία συντάραξαν μεγάλες αιρέσεις, μεγάλοι Πατέρες ασχολήθηκαν μαζί τους. Η αντιμετώπιση του γνωστικισμού σε θεολογικό και συγγραφικό επίπεδο περιορίστηκε, και πολλά έργα χάθηκαν λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος. Αλλά υπάρχει η ιστορική παρουσία και δράση των ομάδων και αυτή καταγράφηκε από τους ιστορικούς της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Έτσι, ό,τι υπολείπεται από την θεολογική αντιμετώπιση, συμπληρώνεται από την ιστορική καταγραφή.

Ταυτόχρονα η έρευνα του γνωστικισμού μπορεί ν’ ασχοληθεί για πρώτη φορά με την δράση των ομάδων αυτών εκτός από την διδασκαλία τους. Αυτό στην επόμενη περίοδο θα είναι δυσκολότερο, διότι με την ίδρυση των μυστικών εταιρειών, η πολιτική δράση γίνεται παρασκηνιακή και τα στοιχεία που θα μπορούσαν να την καταγράψουν σπανίζουν. Στην περίοδο, όμως που θα εξεταστεί, κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί ακόμη, ίσως σε μεμονωμένες περιπτώσεις.

Οι αιρέσεις, οι οποίες θα εξεταστούν σε αυτήν την ενότητα είναι:

• α) Μεσσαλιανοί,
  
  
• β) Παυλικιανοί
  
  
• γ) Βογομίλοι
  
  
• ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
  

© 2011 impantokratoros.gr
Επιτρέπεται η χρήση, διάθεση και αναπαραγωγή του υλικού του ιστοχώρου κατόπιν αδείας του διαχειριστή του ιστοχώρου  αρκεί να διατηρείται το αρχικό νόημα χωρίς περικοπές που πιθανόν να το αλλοιώνουν για μή εμπορικούς σκοπούς,
με  βασική προϋπόθεση την αναφορά στην πηγή: http://www.impantokratoros.gr/gnostikoi.el.aspx