ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ - ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΑΡΙΑ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Η ΠΙΣΤΙΣ-ΣΟΦΙΑ
Η Πίστις-Σοφία, αν και είναι ένα κείμενο εκτενέστερο από όσα μελετήσαμε έως τώρα, και είναι κείμενο σημαντικό για την μελέτη του γνωστικισμού, εδώ δεν θα αναλυθεί σε έκταση, διότι σχεδόν όλα τα θέματα, στα οποία θα μπορούσε να συνεισφέρει σε σχέση με την γνωστική Μαρία, έχουν μελετηθεί πλήρως στα προηγούμενα, και μάλιστα στον βαθμό που έπρεπε να μελετηθούν, ώστε σταδιακά να φτάσει ο αναγνώστης στην κατανόησή τους.
Μόνο ένα θέμα ακόμα μένει να δούμε, και αυτό το κείμενο μάς δίνει απλά την εισαγωγή του. Η ανάλυση του συγκεκριμένου θέματος, το οποίο θα φανερώσουμε στη συνέχεια, θα γίνει εκτενέστερα στο μέρος εκείνο της εργασίας, το οποίο θα εξετάσει το αντίκτυπο των όσων συζητήθηκαν έως τώρα, στην σύγχρονη εποχή.
Εδώ μόνο εισαγωγικά μπορούμε να μιλήσουμε γι' αυτό το θέμα, και απλώς να ανιχνεύσουμε τις γνωστικές του ρίζες. Στα υπόλοιπα δεν έχει κάτι καινούργιο να προσφέρει η Πίστις-Σοφία, ίσως μόνο παραλλαγές των θεμάτων που αναφέρθηκαν.
Ο ΚΩΔΙΚΑΣ
Το έργο αυτό είναι γνωστό μέσα από ένα μόνο χειρόγραφο τον κώδικα Askewianus. Ο κώδικας φέρει το όνομα ενός Άγγλου συλλέκτη τέτοιων κειμηλίων, του dr Anthony Askew, ο οποίος τον αγόρασε σε κάποιο βιβλιοπωλείο του Λονδίνου. Η καταγωγή του κώδικα είναι από την Αίγυπτο, αλλά το πώς έφθασε στο Λονδίνο και βρέθηκε στα χέρια του βιβλιοπώλη παραμένει άλυτο μυστήριο.
Αν αναλογιστεί κάποιος ότι μέχρι την ανακάλυψη της Βιβλιοθήκης του Χηνοβοσκίου (Nag Hammadi) το 1945 μ.Χ., ο κώδικας Askewianus ήταν ένας από τους μόνο τρεις κώδικες (οι άλλοι δύο ήταν ο κώδικας Brucianus και ο κώδικας του Βερολίνου) που περιείχαν το σύνολο των γνωστικών κειμένων της εποχής εκείνης, αντιλαμβάνεται τη συμβολή αυτού του κώδικα στη μελέτη του γνωστικισμού, μέσω εξω-εκκλησιαστικών έργων.
Στη συνέχεια, το 1785 μ.Χ. ο Askewianus αγοράστηκε από το τότε Βρετανικό Μουσείο και νυν Βρετανική Βιβλιοθήκη, φέρει πλέον την κωδική ονομασία (BL MS 5114). Η πρώτη έκδοση του κειμένου έγινε από τον Moritz Gotthilf Schwartze το 1851 μ.Χ., η οποία περιελάμβανε και μετάφραση στα λατινικά1. Η έκδοση αναφοράς, όμως, του κειμένου είναι αυτή του Carl Schmidt το 1905 μ.Χ, με μετάφραση στα γερμανικά2.
Έκτοτε δεν υπάρχει νεότερη έκδοση του κειμένου3. Η ανακάλυψη της Βιβλιοθήκης του Χηνοβοσκίου δεν είχε να προσθέσει κάτι στο εν λόγω κείμενο, μόνο μερικές διορθώσεις4.
ΤΟ ΕΡΓΟ
Η Πίστις-Σοφία αποτελείται από τέσσερα βιβλία. Τα τρία πρώτα αποτελούν μία ενότητα, ενώ το τέταρτο είναι προσθήκη. Αν μελετούσαμε τον χαρακτήρα της γνωστικής Μαρίας, μέσα από μόνο αυτό το κείμενο, θα μας ενδιέφεραν οι διαφορές των δύο τμημάτων του έργου. Επειδή, όμως, θα μελετήσουμε ένα μόνο θέμα, δεν θα υπεισέλθουμε σε λεπτομέρειες.
Το έργο κατάγεται από την Αίγυπτο, όχι μόνο διότι είναι γραμμένο στα κοπτικά, έτσι κι αλλιώς είναι μετάφραση από ελληνικό πρωτότυπο. Περιέχει αναφορές στο αιγυπτιακό ημερολόγιο, και φέρει πρόσωπα και σχήματα της αιγυπτιακής μυθολογίας5. Επίσης,υπάρχει μια γενική συμφωνία, ότι το έργο συντάχθηκε τον Γ. μ.Χ. αι.6
Το βιβλίο Ι και μεγάλο μέρος από το βιβλίο ΙΙ ασχολούνται με τον γνωστικό αιώνα της Σοφίας, την πτώση και την λύτρωσή της. Στην συνέχεια ακολουθεί διάλογος του γνωστικού Ιησού με τους μαθητές του. Στο υπόλοιπο βιβλίο ΙΙ ο γνωστικός Ιησούς απαντά σε ερωτήσεις σχετικές με την ψυχή και τα μυστήρια που αυτή λαμβάνει.
Στο βιβλίο ΙΙΙ δίνει οδηγίες στο πώς θα πάνε να κηρύξουν την γνώση στον κόσμο, πώς θα τελούν τα μυστήρια και με το ποιοι θα πάνε τελικά στο φως. Στο βιβλίο ΙV αποκαλύπτει ο γνωστικός Ιησούς την τιμωρία του κακού και πώς θα μπορέσει η ψυχή να περάσει από τους άρχοντες. Καταλήγει με μία προσευχή του γνωστικού Ιησού.
Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΑΡΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ
Η γνωστική Μαρία αναφέρεται στο κείμενο και με τις τρεις μορφές ονόματος (maria- mariham- marihammh) και κάποιες φορές με το επίθετο magdalyny. Δεν υπάρχει κάτι περισσότερο να ειπωθεί πάνω σε αυτό. Έχει ερμηνευθεί στα προηγούμενα.
Επίσης, έχει ερμηνευθεί το ότι η γνωστική Μαρία είναι η εμφάνιση της Σοφίας στον Κόσμο, οπότε οι άλλες δύο εμφανίσεις της Σοφίας, οι τρείς Μαρίες μαζί, εμφανίζονται επίσης στο Πίστις-Σοφία. Δηλαδή υπάρχει η παρουσία της Μαρίας της μητέρας, και της “άλλης Μαρίας”. Δεν μας απασχολεί πλέον το θέμα.
Ο ρόλος της ξεκινά με τις ερωτήσεις προς τον Ιησού, όπως και των άλλων μαθητών. Αυτός έχει επίσης ερμηνευθεί στα προηγούμενα, οπότε το να μετρήσει κανείς το πόσες φορές κάνει ερωτήσεις η Μαρία και να συγκρίνει με τον αριθμό ερωτήσεων των άλλων μαθητών, για να καταλήξει, ότι η παρουσία της είναι σημαντικότερη από των άλλων, είναι επίσης ανώφελο.
Και σε αυτό το κείμενο, η γνωστική Μαρία εμφανίζεται να υπερέχει των άλλων μαθητών. Στο 26,17-20 ο γνωστικός Ιησούς της λέει:
“Μαριάμ, ευλογημένη, την οποία θα κάνω τέλεια σε όλα τα μυστήρια του ουρανού, μίλα ανοικτά, εσύ είσαι αυτή της οποίας η καρδιά είναι περισσότερο στραμμένη στην βασιλεία του ουρανού, από όλους τους αδερφούς σου7”.
Και στο 28,16-19 της λέει:
“Εύγε Μαρία, ευλογημένη σοι εν γυναιξί, επειδή θα γίνεις το πλήρωμα όλων των πληρωμάτων και το τελείωμα όλων των τελειώσεων8”
Εδώ η γνωστική Μαρία μακαρίζεται με μακαρισμό της Παναγίας. Επειδή και οι τρεις Μαρίες είναι εμφανίσεις του ίδιου Αιώνα, ο συγγραφέας αισθάνεται την ελευθερία να ανταλλάσσει ιδιότητες μεταξύ τους. Η γνωστική Μαρία μακαρίζεται για την πληρέστερη τελείωσή της στον Ουρανό.
Η ΤΕΛΕΣΗ ΜΥΣΤΗΡΙΩΝ
Όπως ειπώθηκε στο Βιβλίο ΙΙΙ ο γνωστικός Ιησούς δίνει οδηγίες στους μαθητές του για το πώς θα διαδώσουν την γνώση στον κόσμο. Στο 256,2-3 τους παρακινεί:
“Ο Ιησούς συνέχισε ξανά την συζήτηση, είπε στους μαθητές του: “Όταν θα έχω φύγει για το φως, κηρύξτε σε όλο τον κόσμο”.
Την εντολή να βγουν στον κόσμο και να κηρύξουν την επαναλαμβάνει πολλές φορές, στο 280,11-14:
“'Όταν πάτε σε σε πόλεις ή βασίλεια ή χώρες, κηρύξτε τους πρώτα λέγοντας,...”
Στο 309,2-3:
“Τώρα, κηρύξτε σε όλους τους ανθρώπους που θα λάβουν μυστήρια στο φως”.
Στο 314,22-23:
“Κηρύξτε σε όλο τον κόσμο και πείτε στους ανθρώπους:...”
Στο 316,20:
“Εξαιτίας αυτού τώρα, κηρύξτε σε όλο τον κόσμο. Πείτε τους: ...”.
Εκτός αυτών υπάρχουν και άλλα σημεία, όπου ο γνωστικός Ιησούς, εξηγώντας στους μαθητές την γνώση, τους δίνει και την αντίστοιχη εντολή να κηρύξουν τι στον κόσμο9.
Η εντολή δίδεται σε όλους τους παρόντες μαθητές. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και η γνωστική Μαρία. Δηλαδή, και η γνωστική Μαρία λαμβάνει την εντολή για το αποστολικό έργο. Όχι με παθητικό τρόπο, αλλά με συμμετοχή, όπως φανερώνουν οι πολλές ερωτήσεις που κάνει για τον τρόπο και το περιεχόμενο του κηρύγματος.
Και όχι μόνο αυτό, διότι το αποστολικό έργο δεν είναι μόνο κήρυγμα, αλλά και τέλεση μυστηρίων. Πήρε, λοιπόν, η Μαρία εντολή για τέλεση μυστηρίων; Για την τέλεση των μυστηρίων ξεκινά τις ερωτήσεις πρώτα η Μαρία:
“Η Μαρία απάντησε και είπε: Τώρα, Κύριε μου, δεν έφερες μυστήρια στον κόσμο, ώστε ο άνθρωπος να μην πεθάνει δια του θανάτου που του ετοίμασαν οι άρχοντες της Ειμαρμένης...;” (277,9-12).
Ο γνωστικός Ιησούς απαντά:
“ ... . Όχι μόνο εσείς, αλλά κάθε άνθρωπος που θα τελέσει το πρώτο μυστήριο, από το Πρώτο Μυστήριο του Άρρητου, αυτός, λοιπόν, που θα τελέσει αυτό το μυστήριο και θα το τελειώσει με όλες του τις διατάξεις και όλους τους τύπους και όλα τα στάδια, όταν πραγματικά το τελεί δεν εξέρχεται του σώματός του, αλλά μετά που θα τελειώσει το μυστήριο με όλες τις διατάξεις και όλους τους τύπους του” (277,27-278,7).
Και ξαναρωτά η Μαρία:
“Κύριε μου, δεν έφερες μυστήρια στον κόσμο που να αφορούν την φτώχεια και τα πλούτη, που να αφορούν την αδυναμία και την δύναμη, και να αφορούν τις αρρώστιες και τα υγιή σώματα, και με μια λέξη, όλα αυτού του είδους; Ώστε, όταν πηγαίνουμε σε τόπους της χώρας και δεν μας πιστεύουν, και δεν ακούνε τα λόγια μας, να τελούμε ένα μυστήριο αυτού του είδους σε αυτούς τους τόπους, και τότε θα γνωρίσουν αληθινά και πραγματικά, ότι διδάσκουμε τους λόγους [του θεού] του Παντός” (278,24-279,7).
Εδώ το εδάφιο δίνει την εντύπωση ότι η γνωστική Μαρία είναι μία γυναίκα, η οποία πρόκειται να τελέσει μυστήρια, δηλαδή μία γυναίκα ιερέας. Και αμέσως-αμέσως γίνεται η ηρωίδα των υπέρμαχων της γυναικείας ιεροσύνης. Γι' αυτό και επιμένουν υπερβολικά σήμερα κάποιοι, στο πόσο σημαντικός ήταν ο ρόλος της Μαρίας της Μαγδαληνής. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για την Μαρία την Μαγδαληνή, αλλά για την γνωστική Μαρία. Αυτό είναι το πρώτο σημείο αντίρρησης.
Το δεύτερο σημείο αντίρρησης είναι το ότι η γνωστική Μαρία έχει δηλώσει εξαρχής στο κείμενο, ότι μιλάει εξ ονόματος των αδερφών της. Λέει στο 201,21-25:
“..., Κύριέ μου,... εξετάζουμε όλα τα πράγματα σχολαστικά, ώστε αδερφοί μου να τα κηρύξετε σε όλη την ανθρωπότητα, και να μην πέσουν στα χέρια των σκληρών αρχόντων του σκότους, αλλά να σωθούν από τα χέρια των σκληρών παραληπτών (=M=Nparalymtyc) του εξώτερου σκότους”.
Εδώ είναι ξεκάθαρο ότι όλη η συζήτηση γίνεται για τους αδελφούς της, τους αποστόλους, οι οποίοι θα βγουν να κηρύξουν. Όχι για την ίδια. Και το επιβεβαιώνει στο 296,10-12:
“..., Κύριέ μου, να είσαι υπομονετικός μαζί μας και να μας αποκαλύψεις όσα σε ρωτήσουμε, για χάριν αυτού που οι αδερφοί μου θα κηρύξουν σε όλη την ανθρωπότητα”.
Είναι ξεκάθαρο πλέον, μετά από αυτήν την δήλωση, ότι η γνωστική Μαρία δεν ανέλαβε ρόλο στο αποστολικό έργο, παρά μόνο επικουρικό υπέρ των αδελφών της των αποστόλων. Άρα αποκλείεται η γυναικεία ιεροσύνη.
Αλλά, αν κάνουμε μία υπόθεση εργασίας, και δεχτούμε προς στιγμήν, ότι ζητάει από τον γνωστικό Ιησού, να τελέσει και η ίδια μυστήρια· τι είδους μυστήρια ζητάει να τελέσει;
Ρωτάει τον γνωστικό Ιησού, αν έφερε μυστήρια για την φτώχεια και τα πλούτη, την αρρώστια και την υγεία, την αδυναμία και την δύναμη, τα οποία να τελεί εκεί που δεν πιστεύουν, για να πιστέψουν. Αλλά αυτά θα ήταν θαύματα, με την προϋπόθεση ότι θα ήθελε να κάνει τον φτωχό πλούσιο, τον άρρωστο υγιή, τον αδύναμο δυνατό. Όμως, τα θαύματα δεν γίνονται μέσω τελετής.
Μέσω τελετής γίνονται τα μάγια, ώστε ο πλούσιος να γίνει φτωχός, ο υγιής να γίνει άρρωστος, ο δυνατός να γίνει αδύναμος. Δεν εξηγεί τι ακριβώς θέλει να κάνει, μόνο ότι ζητάει τελετή. Και δεν θέλει ν' αφήσει αυτούς που δεν πιστεύουν στην ησυχία τους, αλλά να υποχρεωθούν μέσω της τελετής να πιστέψουν. Μάγια ζητάει να κάνει η γνωστική Μαρία, και όσον αφορά τις μάγισσες, υπάρχουν.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Υπάρχει γνωστικό κείμενο, το οποίο εμφανίζει τον γνωστικό Ιησού να έρχεται σε σαρκική επαφή με γυναίκα. Το αναφέρει, κείμενο και περιεχόμενο, ο άγιος Επιφάνιος Κύπρου στο Πανάριον. Επειδή, ανήκε σε αντινομική ομάδα και οι πρακτικές που έβρισκαν την θεμελίωσή τους σε αυτή την θεωρία είναι από τις πλέον αισχρές, δεν θα το παρουσιάσουμε. Εξάλλου, και γνωστικές ομάδες μη αντινομικής κατεύθυνσης δεν δέχονταν, αλλά κατηγορούσαν και απέρριπταν αυτές τις πρακτικές.
Το αναφέρουμε απλώς, ώστε συμπληρώνοντας όλα τα προηγούμενα, να συμπεράνουμε ότι οι μοντέρνες ανοησίες, περί της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής και του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, αυτές που προπαγανδίζονται από όλα τα μέσα προπαγάνδας της νέας εποχής, βρίσκουν τις ρίζες τους στον αρχαίο γνωστικισμό.
Η εργασία θα συνεχιστεί με την εξέταση των παρανοήσεων περί της Αγίας Μαρίας Μαγδαληνής, στην μεσαιωνική Δύση, ως απόρροια της κληρονομιάς της αρχαίας γνωστικής Μαρίας.
___________________________
1 M. G. Schwartze, Pisti Sophia, opus gnosticuum Valentino adiudicatum e codice manuscripto Coptico Londinensi , descripsit et latine vertit M. G. Schwarte, edidit J. H. Petermann, Berolini 1851, (εννοεί ότι εκδόθηκε μετά τον θάνατο του Schwartze από τον Petermann).
2 Carl Schmidt, Koptisch-gnostische Schriften. Band I. Die Pistis Sophia, die beiden Bücher des Jeu. Ubekanntes altgnostisches werk, Leipzig 1905.
3 Μόνο επανεκδόσεις με κάποιες διορθώσεις από τον Till το 1954 και 1959 μ. Χ. Διορθώσεις στην μετάφραση του κειμένου. Τέταρτη επανέκδοση το 1981 από τον Schenke.
4 V. MacDermot, Pistis Sophia , Nag Hammadi Studies 9, Leiden: E. J. Brill 1978. Οι παραπομπές το κείμενο γίνονται βάσει αυτής της έκδοσης, με πρώτη την σελίδα και στην συνέχεια τον στίχο.
5 Πρώτος το παρατήρησε ο Α. Harnack, Über das gnostische Buch Pistis Sophia, Brod und Wasser:Die eucharistischen Elemente bei Justin. Zwei Untersuchungen, στην σειρά Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlicen Literatur 7/2, Leipzig: J. C. Hinrich'sche Buchhandlung 1891, ss. 101-103.
6 Ενδεικτικά Adolph Harnack ο.π. σ. 95-101. Στο Πίστις-Σοφία υπάρχουν αναφορές στα Βιβλία του Ιεου (247
4-5/349,16-23/350,8), το οποίο συντάχθηκε επίσης τον Γ. αι. μ. Χ.
7 “ je mariham tmakaria• taÇI eÇInajo=K=C ebol =H=N
=Mmuctyrion tyrou =Nte napjice• saje =H=N
ouparhycia je =Nto tetere pechyt coutwn
ehoun et=M=NTEro =N=Mpyue•
=NHOUO enoucnyu tyrou•
8 “ euge maria•
je =Nte oumakarioc nto para chime nim ethi=j=M pkah•
je =Nto tetnaswme =Mplyrwma =Nte nimlyrwma tyrou•
auw =Njwk =Nte nijwk tyrou•
9 Π. χ. 232,21-24/266,17-19/272,21-24/349,10-12.
Login