Η Γνωστική Μαρία - Μέρος Α' - Η ταυτότητα της Γνωστικής Μαρίας

ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ - ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΑΡΙΑ

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΜΑΡΙΑΣ

Η γνωστική Μαρία ήρθε στην ζωή το 1770¹ μ.Χ., όταν ανακαλύφθηκε το γνωστικό κείμενο Πίστης Σοφία. Ο Carl Schmidt, εκδότης και μεταφραστής του κειμένου, θεώρησε πολύ αργότερα ότι η Μαρία, πρωταγωνίστρια του κειμένου, θα πρέπει να αναγνωριστεί στο πρόσωπο της Μαρίας της Μαγδαληνής, και όχι στο πρόσωπο της Μαρίας της μητέρας του Κυρίου².

Η αυθαίρετη άποψη του Carl Schmidt, ότι δηλαδή οσάκις σε ένα γνωστικό κείμενο αναφέρεται το όνομα Μαρία αφορά την Μαρία την Μαγδαληνή, εφαρμόστηκε στη μελέτη των πολλών γνωστικών κειμένων, τα οποία ανακαλύφθηκαν έκτοτε.

Για παράδειγμα, ο ίδιος εφάρμοσε την ίδια αρχή στο Ευαγγέλιο της Μαρίας, χειρόγραφο το οποίο έφερε και μελέτησε στο Μουσείο του Βερολίνου το 1896 μ.Χ. Το ίδιο εφαρμόστηκε και στις περιπτώσεις εκείνες που χρησιμοποιείται ο τύπος του ονόματος Μαριάμ ή Μαριάμμη. Αντίθετα, για την περίπτωση της Μητέρας του Χριστού θεωρήθηκε ότι αυτή είναι παρούσα, μόνο όταν αυτό καθορίζεται επακριβώς από το ίδιο το κείμενο.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΒΑΣΕΙ ΤΥΠΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ

Ένας από τους σύγχρονους υποστηρικτές αυτής της ερμηνευτικής αρχής, θεωρεί ότι, οπουδήποτε στα γνωστικά κείμενα αναφέρεται η μητέρα του Κυρίου, αυτό γίνεται με το όνομα Μαρία, ενώ αντίστοιχα το Μαριάμμη αφορά την Μαρία Μαγδαληνή. Ο ίδιος ακολουθεί ένα consensus των ερμηνευτών των τελευταίων 100 και πλέον χρόνων.

Τα παραπάνω ελέγχονται εύκολα με μια εξέταση του πίνακα ονομάτων των κειμένων. Ξεκινώντας από την Καινή Διαθήκη φαίνεται ότι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, η μητέρα του Κυρίου αναφέρεται ως Μαριάμ³. Αντίθετα, η Μαγδαληνή ως Μαρία⁴. Αυτή την συνήθεια ακολουθούν και οι Πατέρες στα κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας.

Εκτός των γνωστικών κειμένων, το όνομα Μαριάμμη χρησιμοποιείται στις εξής περιπτώσεις: από τον Ιώσηπο ως όνομα της γυναίκας του Ηρώδη⁵· από τον Κέλσο (σύμφωνα με τον Ωριγένη), ο οποίος μιλάει για μια σέκτα που πήρε το όνομά της από κάποια Μαριάμμη⁶· από τον Ιππόλυτο, ο οποίος μιλάει για τους Ναασηνούς που ισχυρίζονταν ότι παρέλαβαν την διδασκαλία του από την αδελφή του Ιακώβου με το όνομα Μαριάμνη (μπορεί να είναι η ομάδα του Κέλσου)⁷ .

Από τα γνωστικά κείμενα, Μαριάμμη εμφανίζεται στις Πράξεις του Φιλίππου, χωρίς να είναι ούτε η μητέρα του Κυρίου, ούτε η Μαγδαληνή. Στο κείμενο αυτό εμφανίζεται ως αδερφή του Φιλίππου και εξαίρεται από τον Ιησού, κατά παρόμοιο τρόπο με την γνωστική Μαρία σε άλλα γνωστικά συγγράμματα⁸.

Τέλος, υπάρχει και ένα χειρόγραφο του Γ' αι. (συλλογή Bodmer Papyri), το οποίο περιέχει το λεγόμενο Πρωτευαγγέλιου του Ιακώβου. Σε αυτό η μητέρα του Κυρίου καλείται Μαριάμμη⁹. Τα υπόλοιπα χειρόγραφα του Πρωτευαγγέλιου την αποκαλούν Μαριάμ.

Συμπερασματικά, στα ελληνικά κείμενα δεν υπάρχει μαρτυρία σχετικά με την σύνδεση του τύπου Μαριάμμη με την Μαρία τη Μαγδαληνή. Άρα ο ισχυρισμός του Antti Marjannen δεν είναι ορθός.

Αν κάποιος ανατρέξει στον πίνακα ονομάτων του Carl Schmidt για το Πίστη Σοφία, θα βρει ότι ο εκδότης σημειώνει 97 φορές την παρουσία της Μαρίας Μαγδαληνής. Ελέγχοντας αυτές τις καταγραφές, όμως, αποδεικνύεται ότι στο κείμενο η Μαρία η Μαγδαληνή αναφέρεται ονομαστικά μόνο 12 φορές¹⁰. Η μητέρα του Κυρίου αναφέρεται 3 φορές¹¹ και η “άλλη” Μαρία μία¹².

Στις υπόλοιπες των περιπτώσεων, που είναι και η συντριπτική πλειοψηφία, το κείμενο γράφει απλά Μαρία ή Μαριάμ, χωρίς προσδιορισμό. Άρα, η ταύτιση της γνωστικής Μαρίας με την Μαρία την Μαγδαληνή είναι αυθαιρεσία του εκδότη και όσων ακολουθούν αυτή την τακτική έκτοτε.

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΒΑΣΕΙ ΡΟΛΟΥ

Αλλά και η συνάφεια του κειμένου δεν είναι ασφαλής για να προσδιορίσει κάποιος την ταυτότητα της γνωστικής Μαρίας. Και θα εξηγήσω τον λόγο. Τα περισσότερα τέτοιου είδους γνωστικά κείμενα είναι αποκαλυπτικά.

Ο γνωστικός Ιησούς εμφανίζεται στην πρώτη μαθήτρια, που είναι συνήθως η γνωστική Μαρία, και της αποκαλύπτει τα μυστήρια. Κατά παρόμοιο τρόπο, στο σπόκρυφο Liber Requiei Mariae¹³ (Βίβλος Αναπαύσεως Μαρίας) γράφονται τα εξής:

“ 1.Όταν η Μαρία άκουσε από τον Κύριο ότι πρόκειται να πεθάνει, εμφανίστηκε ένας αρχάγγελος και είπε: Σήκω Μαρία και λάβε αυτό το βιβλίο, που σου δίνει αυτός που έφτιαξε τον παράδεισο, και δώσε αυτό στους αποστόλους, ώστε όταν το ανοίξουν να το διαβάσουν ενώπιον σου· ότι την τρίτη ημέρα το σώμα σου θα πεθάνει.

Για τον σκοπό αυτό, εγώ θα στείλω όλους τους αποστόλους σ' εσένα, και θα ετοιμάσουν το σώμα σου για ταφή· και θα δουν την δόξα σου και δεν θα φύγουν από κοντά σου μέχρι να σε φέρουν όπου ήσουν προηγουμένως.

Και αυτή αποκρίθηκε και του είπε: Γιατί, λοιπόν, έφερες μόνο αυτό το βιβλίο και όχι ένα για τον καθένα; Αν δίνονταν από ένα δεν θα μουρμούριζαν. Κι εγώ τι πρέπει να κάνω; Και ποιο είναι το όνομά σου; Αν με ρωτήσουν τι να τους πω;

2. Αυτός της είπε: Γιατί ρωτάς το όνομά μου; Διότι είναι μεγάλο θαύμα να ακουστεί. Όταν έρθω θα σου το όνομά μου. Τότε θα το πεις στους αποστόλους μυστικά, ώστε να μην το φανερώσουν σε κανέναν. Και θα γνωρίσουν την εξουσία μου και την ισχύ της δυνάμεως μου, όχι μόνο από αυτό το βιβλίο, αλλά και από το όνομά μου, το οποίο είναι πηγή μεγάλης δύναμης.

Και θα είναι αποκάλυψη για όλους στην Ιερουσαλήμ, και γι' αυτούς που πιστεύουν, θ' αποκαλυφθεί. Τότε να πας στο όρος των ελαιών, και θα ακούσεις το όνομά μου, διότι δεν θα στο πω μέσα στην Ιερουσαλήμ, μέχρι να καταστραφεί η πόλις. Εσύ θα το ακούσεις στο όρος· πήγαινε δεν έχεις χρόνο.

3. Τότε η Μαρία πήγε και ανέβηκε στο όρος των ελαιών, που έλαμπε από το φως εκείνου του αγγέλου, φέροντας ανά χείρας το βιβλίο. Όταν έφτασε στο όρος των Ελαιών, ευφράνθη με όλα τα δέντρα. Τότε τα δέντρα έκλιναν τις κορυφές τους και προσκύνησαν το βιβλίο που κρατούσε. Και όταν η Μαρία τα είδε τρόμαξε, λέγοντας: Χριστέ μου, και είπε Κύριέ μου, μήπως είσαι ο Κύριός μου;

Διότι τέτοιο θαύμα έγινε για χάρη σου. Βλέπω τόσα δέντρα να σε προσκυνούν. Ιδού, λέγω ότι δεν μπορεί κανείς να κάνει τέτοιο θαύμα, εκτός από τον Κύριο της Δόξης, ο οποίος μου αποκαλύφθηκε”.

Μετά την αποκάλυψη, ότι ο άγγελος που εμφανίστηκε είναι ο ίδιος ο Χριστός, ακολουθεί ένας διάλογος, όπου της θυμίζει περιστατικά από τον επίγειο βίο του, γνωστά και απόκρυφα, τα οποία αποδεικνύουν την δύναμη και την δόξα του. Στην συνέχεια του κειμένου της αποκαλύπτει τα κεκρυμμένα μυστήρια του ουρανού, καθώς και μια μυστική προσευχή για να μπορέσει να αναληφθεί.

Στο κείμενο αυτό φαίνεται καθαρά ότι η γνωστική Μαρία, στην οποία αποκαλύπτονται τα μυστήρια, είναι η μητέρα, όχι η Μαγδαληνή. Δηλαδή, η αποκάλυψη των γνωστικών μυστηρίων-μυστικής διδασκαλίας δεν γινόταν πάντα στην Μαγδαληνή. Άρα, δεν μπορεί ν' αποδοθεί η ταυτότητα της Μαγδαληνής στην γνωστική Μαρία βάσει του περιεχομένου του κειμένου, δηλαδή του διαλόγου της γνωστικής Μαρίας με τον γνωστικό Ιησού.

ΤΑ ΚΟΠΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Είναι γνωστό, ότι πλειοψηφία αυτών των κειμένων σώζεται στα κοπτικά. Πρέπει, λοιπόν, να δοθεί προσοχή και στην αντίστοιχη παράδοση σχετικά με το όνομα Μαρία. Αν και τα κοπτικά είναι μετάφραση ελληνικών πρωτοτύπων¹⁴, η χρήση των τύπων του ονόματος Μαρία σε αυτή την γλώσσα είναι σημείο σύγκρισης.

Στην κοπτική μετάφραση της Καινής Διαθήκης, τόσο στα Μποχαϊρικά όσο και στα Σαχιδικά¹⁵, γίνεται ελεύθερη χρήση των τύπων Μαρία-Μαριάμ, είτε αφορά την μητέρα του Κυρίου, είτε αφορά την Μαρία την Μαγδαληνή.

Στην σαχιδική μετάφραση του Ματθ. 13,55 γράφει:

Μπορεί, λοιπόν, κάποιος να ισχυριστεί, ότι στα κοπτικά Ευαγγέλια η μητέρα του Κυρίου αναφέρεται ως Μαριάμ, και όχι αποκλειστικά η Μαρία η Μαγδαληνή. Το ίδιο ισχύει και για τα απόκρυφα στην κοπτική γλώσσα.

Για παράδειγμα, το Ευαγγέλιο του Βαρθολομαίου, γραμμένο τον Ε' ή Στ' αι. μ.Χ. αναφέρει την μητέρα του Κυρίου ως Μαριάμ¹⁷. Επίσης, μια ομιλία για το πάθος του Κυρίου στα κοπτικά, η οποία φέρει τον όνομα του Κυρίλλου Ιεροσολύμων, εξηγεί ότι η μητέρα του Κυρίου και η Μαγδαληνή έφεραν το ίδιο όνομα, διότι η δεύτερη ήταν αδελφή της Άννας. Η Άννα έδωσε το όνομα της αδελφής της στην κόρη της, λόγω της αγάπης που έτρεφε στο πρόσωπό της¹⁸.

Σε μια άλλη ομιλία στην Κοίμηση της Θεοτόκου, η οποία επίσης φέρει το όνομα του Κυρίλλου Ιεροσολύμων, γράφεται ότι το όνομα της Θεοτόκου είναι Μαρία, το οποίο σημαίνει Μαριάμ, και επειδή καταγόταν από το χωριό “Μαγδαλία” ονομάστηκε Μαγδαληνή.

Σε κάποιες περιπτώσεις στα κοπτικά κείμενα συγχέονται οι δύο προσωπικότητες. Ολοκληρώνοντας τις παραπάνω παρατηρήσεις μπορούμε να πούμε ότι σε αυτά τα κείμενα οι τύποι του ονόματος Μαρία-Μαριάμ αποδίδονται κατά περίπτωση και στα δύο πρόσωπα, και ενίοτε οι δύο χαρακτήρες γίνονται ένας.

Η ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΩΣ APOSTOLA APOSTOLORUM

Μια άλλη προσπάθεια γίνεται για αναγνωριστεί η Μαρία η Μαγδαληνή στην γνωστική Μαρία, μέσω άλλης οδού. Προτείνεται ο ισχυρισμός, ότι εφόσον η Μαγδαληνή κατέχει σημαντική θέση στα γεγονότα της Καινής Διαθήκης, άρα είναι και αυτή που κατέχει σημαντική θέση στα γνωστικά κείμενα.

Επιχειρείται να γίνει μεταφορά της ιδιότητας, σαν να επρόκειτο για ίδιας αξίας κείμενα, η Καινή Διαθήκη με τα γνωστικά ευαγγέλια, ή να αφορούσαν το ίδιο αναγνωστικό κοινό. Και μόνο η σκέψη προκαλεί γέλιο, αλλά είμαστε υποχρεωμένοι, να λάβουμε στα σοβαρά την έκταση της εξάπλωσης αυτής της θέσης.

Όσοι υποστηρίζουν αυτή την θέση, αποδίδουν σημαντικό ρόλο στην παρουσία της Μαρίας της Μαγδαληνής στην σταύρωση και κυρίως στη μεταφορά του ευαγγελικού μηνύματος της αναστάσεως στους μαθητές (εξ αυτού apostola apostolorum).

Γράφει η Karen L. King σχετικά με τα “πρωτεία” της Μαρίας της Μαγδαληνής:

“Πράγματι, περιγράφεται ως η πρώτη ανάμεσα στους πρώτους, που έλαβαν το προνόμιο να δουν και να μιλήσουν με τον αναστημένο Κύριο. Στο Κατά Ιωάννην ο αναστημένος Ιησούς της δίνει μια ειδική διδασκαλία και της αναθέτει να αναγγείλει τα χαρμόσυνα νέα της αναστάσεως στους άλλους μαθητές. Αυτή υπακούει και έτσι γίνεται η πρώτη που κηρύττει την ανάσταση. Αν και ποτέ δεν αναφέρεται ως απόστολος, εκπληρώνει τον ρόλο και η ύστερη παράδοση θα της δώσει τον τίτλο της αποστόλου των αποστόλων (σ.σ. apostola apostolorum)²⁰”.

Σε αυτό ο Antti Marjanen προσθέτει τον ισχυρισμό, ότι η εμφάνιση του Χριστού στην μητέρα του ήταν ανήκουστη στην πρώιμη χριστιανική γραμματεία²¹. Η θέση αυτή προκύπτει από ελλειπή αξιολόγηση των στοιχείων.

Η εμφάνιση του Χριστού στην μητέρα Του ξεκινά στην γραπτή παράδοση στο Διά Τεσσάρων²² του Τατιανού του Σύριου. Αν και αρχικά γράφτηκε στα ελληνικά, σύντομα μεταφράστηκε στα συριακά και αποτέλεσε το κύριο ευαγγελικό ανάγνωσμα στην Συρία, μέχρι το Ε' αι. μ.Χ. Στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από τα κανονικά Ευαγγέλια. Άρα, η παράδοση περί της εμφάνισης του Χριστού στη μητέρα Του μετά την ανάσταση ήταν γνωστή τουλάχιστον στην Εκκλησία της Συρίας.

Λόγω της αντικατάστασής του, το Διά Τεσσάρων έχει απολεσθεί. Συνεπώς, όποια πληροφορία υπάρχει για το περιεχόμενό του προέρχεται από σχετικές μαρτυρίες σε άλλα έργα. Για την συγκεκριμένη παράδοση οι σχετικές μαρτυρίες είναι αξιόπιστες. Αυτές προέρχονται από τα σχόλια του αγίου Εφραίμ του Σύρου στο Διά Τεσσάρων.

Στο σχολιασμό του ο άγιος Εφραίμ παραθέτει συχνά αποσπάσματα από το εν λόγω ευαγγέλιο. Η επίδραση της παραδοσιακής αντίληψης περί της εμφάνισης του Χριστού πρώτα στην μητέρα του ήταν τόσο ισχυρή και τόσο εκτεταμένη, ώστε, ο μεν Τατιανός να μην ξεκαθαρίζει σε ποια Μαρία εμφανίστηκε ο Κύριος στον κήπο της Γεθσημανής, κατά το Ιωαν. 20,11-17, ο δε Εφραίμ να μιλά στα σχόλιά του περί της Παναγίας²³.

Την ίδια παράδοση ακολούθησε και ο άγιος Ιουστίνος, φιλόσοφος και μάρτυς, στο έργο του ΑΠΟΚΡΙΣΕΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥΣ ΠΕΡΙ ΤΙΝΩΝ ΑΝΑΓΚΑΙΩΝ ΖΗΤΗΜΑΤΩΝ. Στην έκδοση του έργου στο Corpus Apologetarum Christianorum saeculi secundi, από τον Johann Karl Theodor von Otto, χρησιμοποιήθηκε ένας κώδικας του Ι' αι. μ.Χ. προερχόμενος από την Ιερουσαλήμ, τον οποίο βρήκε ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς.

Στον κώδικα αυτό, όταν το έργο φτάνει στην ερώτηση μη' : Διατὶ ὁ κύριος ἔλεγε πρὸς τὴν Μαρίαν μετά τὴν ἔγερσιν· Μἠ μου ἅπτου· οὔπω γὰρ ἀναβέβηκα πρὸς τὸν πατέρα μου; οι εκδότες παρέλειψαν το “μητέρα” που αναφέρονταν στην Μαρία. Ο Παπαδόπουλος-Κεραμεύς το έπραξε χωρίς καν να το πει. Προς τιμήν του ο J. K. Th. Von Otto έπραξε το ίδιο, αλλά τουλάχιστον το ομολόγησε. Αν, αν όμως, κάποιος κοιτάξει τον πίνακα ονομάτων στην έκδοση του Παπαδόπουλου-Κεραμέως, θα δει ότι αναφορά στην Παναγία παραπέμπει στην σελίδα της ερώτησης²⁴.

Ο J. K. Th. Von Otto γράφει σε υποσημείωση ότι στο χειρόγραφο στο σημείο εκείνο το κείμενο λέει “τὴν μητέραν Μαρίαμ” (ακολουθώ την ορθογραφία) και στο περιθώριο του κειμένου υπάρχει σχόλιο του αντιγραφέα “ὅρα τί φησὶν ἐνταῦθα. οὐ γὰρ τὴν τοῦ κυρίου μητέρα φησὶ τὸ παρ' ἡμῖν ἱερὸν εὐαγγέλιον, ἀλλά τἠν μαγδαληνὴν²⁵”.

Στα παραπάνω έρχονται να προστεθούν οι παλαιο-συριακές μεταφράσεις των Ευαγγελίων. Όσον αφορά την μετάφραση του σημείου εκείνου της συνάντησης του Κυρίου με την Μαγδαληνή στο Κατά Ιωάννην, οι μεταφράσεις αυτές αναφέρουν μόνο το όνομα Μαρία, αλλά όχι το Μαγδαληνή²⁶.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι τα παραπάνω δεν γράφονται για ν' αμφισβητηθεί η γνησιότητα του αποσπάσματος του Κατά Ιωάννην. Σίγουρα, ο Κύριος στον κήπο εμφανίσθηκε και διαλέχθηκε με την Μαρία την Μαγδαληνή. Αλλά η παράδοση, ότι εμφανίστηκε πρώτα στην Παναγία, ήταν τόσο διαδεδομένη, ώστε, επειδή ο Τατιανός δεν ξεκαθάρισε στην αφήγησή του με ποια Μαρία μίλησε ο Κύριος, να γίνει παρεξήγηση και να νομίζουν ότι μίλησε με την Παναγία.

Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΝΑΓΙΑ²⁷

Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος στην 88η (στην έκδοση του Migne) ομιλία του στο Κατά Ματθαίον γράφει:

“Ταῦτα θεωροῦσιν αἱ γυναῖκες γινόμενα, αἱ μάλιστα συμπαθέστεραι, αἱ μάλιστα θρηνοῦσαι. Καὶ σκόπει πόση αὐτῶν ἡ προσεδρεία. Ἠκολούθουν αὐτῷ διακονούμεναι, καὶ μέχρι τῶν κινδύνων παρῆσαν. Διὸ καἰ πἀντα ἐθεώρουν, πῶς ἐβόησε, πῶς ἐξέπνευσε, πῶς αἱ πέτραι έσχίσθησαν, τἄλλα πάντα. Καὶ αὗται πρῶται ὁρῶσι τὸν Ἰησοῦν, καὶ τὸ μάλιστα γένος κατακριθὲν τοῦτο πρῶτον ἀπολαύει τῆς τῶν ἀγαθῶν θεωρίας· τοῦτο μάλιστα ἐπιδείκνυται τὴν ἀνδρείαν. Καὶ οἱ μὲν μαθηταὶ ἔφυγον, αὗται δὲ παρῆσαν. Τίνες δὲ ἦσαν; Ἡ μήτηρ αὐτοῦ· ταὐτην γὰρ λέγει τὴν Ἰακώβου· καὶ αἱ λοιπαὶ”. (PG 58,777).

Λέει, δηλαδή, ο άγιος ότι η Μαρία του Ιακώβου ήταν η Παναγία, και αυτή μαζί με όσες παρακολούθησαν την σταύρωση του Κυρίου, είδαν πρώτες τον Κύριο, εννοεί αναστημένο. Καὶ αὗται πρῶται ὁρῶσι τὸν Ἰησοῦν.

Στην ίδια γραμμή με τον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, ο μονοφυσίτης Σεβήρος Αντιοχείας γράφει:

“Καὶ γὰρ ἔδει πρῶτον τὸ γυναικῶν γένος καὶ τὴν ἀνάστασιν εὐαγγελισθῆναι παρὰ τοῦ ἀγγέλου καὶ τὸν κύριον ἰδεῖν καὶ πρώτην παρ' αὐτοῦ φωνὴν ἀκοῦσαι τὸ χαίρετε. Ἐπεὶ καὶ γυνὴ πρῶτη τῆς ἀπάτης τοῦ ὄφεως ἤκουσεν καὶ εἶδεν παρανόμως καὶ τὸν ἀπηγορευμένον τοῦ ξύλου καρπὸν καὶ λύπῃ κατεδικάζετο... Ἡ μὲν οὖν ἄλλη Μαρία (ταύτην δὲ εἴναι τὴν θεοτόκον ἀκόλουθον, ὅτι μηδὲ ἀπελείφθη τοῦ πάθους, ἀλλ' ἵστατο παρὰ τῷ σταυρῷ, ὡς ὁ Ἰωάννης ἱστόρησεν, ᾒ καὶ ἔπρεπεν τῆς χαρᾶς εὐαγγέλια, ῥίζῃ τῆς χαρᾶς ὑπαρχούσῃ καὶ καλῶς ἀκουσάσῃ τὸ χαῖρε κεχαριτωμένη) τὸ πρόσταγμα τοῦ Κυρίου πληροῦσα, τοῖς μαθηταῖς πάντως ἀπήγγειλε²⁸”.

Λέει, λοιπόν, ο Σεβήρος ότι αυτή που έλαβε πρώτη το ευαγγέλιο της χαράς, με το χαίρε κεχαριτωμένη, η ίδια έλαβε πρώτη το ευαγγέλιο της αναστάσεως και ανάγγειλε στους μαθητές.

Στο τέλος του Ζ' αι. μ.Χ. ο Ιωάννης αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης γράφει σε ομιλία του εις την ανάστασιν του Κυρίου:

“Ἡτοίμασαν Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ, Ἰωάννα καὶ Σαλώμη, καὶ αἱ λοιπαῖ γυναῖκες τὰ μῦρα τῷ σαββάτῳ, ἵνα λοιπὸν τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων ἐλθοῦσαι, ἥτις ἐστὶν κυριακή, ἀλείψωσιν αὐτὸν. Ἀλλὰ Μαρία ἡ τοῦ Ἰακώβου, ἥτις ἧν ἡ θεοτόκος – οὕρτω γὰρ ἐχρημάτιζε τότε, ὡς μητρυῖα τοῦ Ἰακώβου τοῦ λεγομένου άδελφοῦ τοῦ κυρἰου - οὐκ ἐβάστασεν ἀπὸ τῆς ὀδύνης πᾶσαν τὴν μετὰ τὸ σάββατον νύκτα καρτερεῖσθαι ... σύνδρομον αὐτῇ περὶ τὴν σπουδὴν εὑροῦσα μόνην Μαρίαν τὴν Μαγδαληνὴν ... ἦλθεν εὐθὺς μετὰ τὸ μεσονύκτιον, ἤγουν ὀψίας σαββάτων, εἰς τὸ μνημεῖον, οὐ μετὰ ἀρωμάτων – οὐ γὰρ ἐπεδέχετο ὁ καιρός – ἀλλά μόνον θεωρῆσαι τὸν τάφον ... Αἱ δύο γυναῖκες αὗται, ἤγουν ἡ ἁγία Παρθένος καὶ θεοτόκος, καὶ Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ πορευόμεναι μετὰ φόβου καὶ χαρᾶς μεγάλης ἀπαγγεῖλαι τοῖς ἀποστόλοις, ὅτι ἠγέρθη ὁ Κύριος, καθώς εἶπεν αὐτοῖς ὁ ἄγγελος, ... αὐτῷ ἀπήντησαν τῷ κυρίῳ τῷ σεσαρκωμένῳ λόγῳ τοῦ Θεοῦ²⁹”.

Η επόμενη ομιλία κατατάσσεται από τον Migne στα ψευδεπίγραφα του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Ο Karl Holl αποδίδει την πατρότητα της ομιλίας στον Ευσέβειο Αλεξανδρείας³⁰. Ο Pierre Batiffol επιμένει ότι είναι του αγίου Ι. Χρυσοστόμου³¹. Πρόκειται για ομιλία στην ανάσταση του Κυρίου και εκεί διαβάζουμε:

“Ἀνέστη τοίνυν ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστός ἐκ τῶν νεκρῶν, καὶ ὑπήντησαν αὐτῷ δύο γυναῖκες, τουτέστι Μαρία Μαγδαληνὴ και ἄλλη Μαρία, ἥτις ἐστὶν ἡ μήτηρ τοῦ Ἰησοῦ, καὶ προσεκύνησαν αὐτῷ. Τί οὖν αὐτὸς; Μὴ φοβεῖσθε, ἀλλ' ὑπάγετε, φησίν, εἴπατε τοῖς ἀδελφοῖς μου καὶ τῷ Πέτρῳ, ἵνα ἀπέλθωσιν εἰς τὴν Γαλιλαίαν, κἀκεῖ με ὄψονται. Ἐδέξαντο τοίνυν αὕται αἱ γυναῖκες πρῶται, παρ' αὐτοῦ τὸ χαίρειν, καὶ κηρῦξαι τοῖς ἀποστόλοις τὴν παρ' αὐτοῦ άνάστασιν ἔσπευδον· καὶ ἀπῆλθον είς τὰ ἵδια λαβοῦσαι τὴν χαρὰν παρὰ τοῦ δεσπότου της κτίσεως³²”.

Όλα τα παραπάνω φανερώνουν ότι υπάρχει στην παράδοση της Εκκλησίας η πληροφορία, ότι η πρώτη γυναίκα που είδε τον Κύριο μετά την ανάσταση ήταν η Παναγία. Σε κάποιες περιπτώσεις λαμβάνει και αυτή την εντολή μαζί με την Μαγδαληνή, να φέρουν το μήνυμα της αναστάσεως στους αποστόλους. Αν πλέον υπάρχει και η παραμικρή σύγχυση, τα γεγονότα βάζει στην θέση τους με την σωστή σειρά ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στην 18η Ομιλία του με τίτλο:

“τῇ κυριακῇ τῶν Μυροφόρων· ἐν ᾖ καὶ ὅτι πρώτη τὸν Κύριον ἡ Θεοτόκος εἶδεν ἐκ νεκρῶν ἀναστάντα”.

Η MIRIAI ΤΩΝ ΜΑΝΔΑΙΩΝ

Οι Μανδαίοι αποτελούσαν παρακλάδι του γνωστικισμού με Ιουδαΐζουσες ρίζες. Σε αυτούς το όνομα Μαρία εμφανίζεται ως Miriai, και η μελέτη του μυθολογικού αυτού προσώπου μπορεί να συνεισφέρει στην έρευνα της ταυτότητας της γνωστικής Μαρίας.

Στην παράδοση αυτή η Miriai αποτελεί υπόδειγμα γνωστικής μαθήτριας, όπως και η Μαρία στα γνωστικά κείμενα³³. Τα γεγονότα που την αφορούν είναι καταγεγραμμένα στην μανδαϊκή Βίβλο του Ιωάννη³⁴. Πρόκειται για μια συλλογή παλαιότερων πηγών, γραμμένη τον Η' αι. μ.Χ.

Στην πηγή αυτή, η Miriai είναι Εβραία, κόρη του επίσης Εβραίου βασιλιά της Βαβυλώνας, Ναβουχοδονόσορα. Οι Μανδαίοι νόμιζαν ότι Χαλδαίοι και Ιουδαίοι ήταν ένας λαός³⁵. Επίσης, θωρούν ότι την εποχή εκείνοι οι Μανδαίοι ζούσαν στην Παλαιστίνη και η Miriai στην Ιερουσαλήμ.

Σύμφωνα με τον μανδαϊκό μύθο, κάποια φορά η κοπέλα περπατούσε στην πόλη και έφθασε σε έναν οίκο λατρείας των Μανδαίων. Εισήλθε, προσηλυτίστηκε και μεταστράφηκε στην θρησκεία αυτή. Όταν το έμαθε ο βασιλιάς πατέρας της, την πίεσε να επιστρέψει στην ιουδαϊκή θρησκεία, κάτι που αυτή αρνήθηκε.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, η Miriai να εγκαταλείψει την πόλη. Ο πατέρας έστειλε στρατιώτες στο κατόπι της, οι οποίοι όταν την πρόλαβαν, αντιμετώπισαν έναν αϊτό, που τους σκότωσε, κατέστρεψε τον Ναό και την πόλη της Ιερουσαλήμ.

Ο μύθος αυτός αντικατοπτρίζει την αποκοπή του μανδαϊσμού από τον ιουδαϊσμό. Επειδή οι Μανδαίοι ανάγουν την ρίζα της θρησκείας τους στον Ιωάννη τον Βαπτιστή, και αυτή η αναγωγή έγινε μετά την αραβική κατάκτηση και την εξάπλωση του Ισλάμ, η Miriai συνδέθηκε με την Ελισάβετ, την μητέρα του Προδρόμου³⁶.

Παρότι οι ίδιοι οι Μανδαίοι δεν την συνδέουν με την Παναγία, οι ερευνητές σήμερα θεωρούν ότι η Miriai έχει ως πρότυπο την μητέρα του Χριστού, η οποία ήταν συγγενής της Ελισάβετ. Προέρχεται, δηλαδή από την χριστιανική παράδοση³⁷. Σε αυτό συντείνει το ότι η μορφή της Miriai δεν είναι μόνο αυτή της ιδανικής μαθήτριας, αλλά και ιδρυτικό μέλος της πίστης τους.

ΟΙ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΕ ΤΗΝ ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ.

Ο ίδιος ο Carl Schmidt ήταν Προτεστάντης. Οι θρησκευτικές προκαταλήψεις επέδρασαν στους σύγχρονους σχολιαστές, ώστε να ταυτίσουν την γνωστική Μαρία με την Μαρία την Μαγδαληνή³⁸. Τις προτεσταντικές προκαταλήψεις διατυπώνει απερίφραστα ο Hans von Campenhausen:

“Η προσφορά αυτής της εργασίας είναι να ανοίξει ένα μονοπάτι στην σχολαστική ζούγκλα, την αποκαλούμενη Μαριολογία της πρώτης εκκλησίας. Δεν μπορεί να απαντηθεί σοβαρά, το ότι η πρώτη εκκλησία σε καμιά περίπτωση και σε όλη την διάρκεια των πρώτων αιώνων, δεν είχε κανένα πραγματικό μαριολογικό δόγμα, δηλαδή, καμιά θεματική θεολογική σκέψη για το πρόσωπο της Μαρίας και την σημασία του στο σχέδιο της σωτηρίας³⁹”. (και συνεχίζει ότι αυτό προέκυψε από το ενδιαφέρον των παπικών και του δογματισμού τους)

Αυτή η ασέβεια των Προτεσταντών στο πρόσωπο της Παναγίας, τους απαγόρευσε να ασχοληθούν με οποιαδήποτε αναφορά σε αυτήν στις αρχαίες πηγές. Δεν θα μπορούσαν παρά να αναζητήσουν ένα άλλο ιστορικό πρόσωπο για να το ταυτίσουν με την γνωστική Μαρία, και η Μαρία η Μαγδαληνή είναι παρούσα σε κάποια, αλλά όχι σε όλα τα γνωστικά κείμενα.

Την σκυτάλη από τους Προτεστάντες παρέλαβαν οι φεμινίστριες. Έχοντας κάποιες βασικές ερμηνευτικές αρχές για την ανάγνωση των εκκλησιαστικών και μη κειμένων, όπως το ότι την εποχή της Βίβλου η κοινωνία καταδυναστεύεται από καταπιεστικές, πατριαρχικές δομές, οι οποίες υιοθετήθηκαν από την Εκκλησία, οι φεμινίστριες κράτησαν την σύνδεση της γνωστικής Μαρίας με την Μαγδαληνή.

Ο λόγος είναι ότι στο παραμορφωμένο από τις παπικές παρανοήσεις (θα αναφερθούμε με κάποιο άλλο κείμενο σε αυτές) πρόσωπο της Μαγδαληνής, οι φεμινίστριες βρήκαν τον ιδανικό τύπο της μαθήτριας που εμφανίζεται ανδρειότερη από τους άνδρες συναδέλφους της, όντας και η ίδια θύμα της ανδροκρατούμενης εκκλησίας.

Αυτή την παραμορφωμένη εικόνα της Μαγδαληνής έχουν κάνει παντιέρα οι φεμινίστριες, διότι η Παναγία δεν ανταποκρίνεται στις προϋποθέσεις που αυτές θέτουν, όντας πρότυπο υπακοής στις εντολές μιας σεξιστικής, κατά την άποψή τους, χριστιανικής διδασκαλίας. Για τις φεμινίστριες, οι Χριστιανές γυναίκες, οφείλουν να αντιδρούν στον περιορισμένο ρόλο που τους ανέθεσαν οι άντρες εντός της εκκλησίας, κατά το πρότυπο της γνωστικής Μαρίας⁴⁰. Περισσότερα, στον οικείο τόπο.

Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΜΑΡΙΑΣ

Συνοψίζοντας τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί οριστικά, ότι η γνωστική Μαρία ταυτίζεται με την Μαρία την Μαγδαληνή. Οι διάφοροι τύποι του ονόματος δεν οδηγούν σε κάποιο συμπέρασμα.

Ορισμένα γνωστικά κείμενα αναφέρονται στην Μαρία την Μαγδαληνή, στη Μαρία την μητέρα του Κυρίου, ωστόσο στην πλειοψηφία τους δεν τις αναφέρουν.

Ακόμα και τα κείμενα που αναφέρουν τις παραπάνω, στις περισσότερες των περιπτώσεων αναφέρουν την γνωστική Μαρία, χωρίς να προσδιορίζουν ποιο ιστορικό πρόσωπο είναι.

Ο ρόλος, τον οποίο καλείται να παίξει η γνωστική Μαρία στην γνωστική γραμματεία, δεν είναι ενδεικτικός για την ταυτοποίηση. Η εκκλησιαστική παράδοση διασώζει την δράση της Παναγίας, όπως και της Μαρίας της Μαγδαληνής στην πραγματική τους διάσταση.

Ποια είναι, λοιπόν, αυτή η άγνωστη γνωστική Μαρία; Το Ευαγγέλιο του Φιλίππου κάνει την εξής παρατήρηση:

“Τρεις γυναίκες με το όνομα Μαρία

Τρεις γυναίκες περπατούσαν πάντα με τον κύριο: Η Μαρία η μητέρα του, η αδελφή [του] και η Μαρία από τα Μάγδαλα, που ονομάζεται κοινωνός του. Διότι Μαρία είναι η αδελφή του, η μητέρα του, η κοινωνός του”.

Είναι προφανές, ότι ο σκοπός του συγγραφέα δεν είναι να απαριθμήσει τις συνοδούς του Κυρίου με το όνομα Μαρία, αλλά να συνθέσει τα τρία μερικά πρόσωπα σε μια καθολική προσωπικότητα. Η σύνθεση πραγματοποιείται στην δεύτερη πρόταση. Το κοπτικό κείμενο έχει ως εξής:

Η γνωστική Μαρία γίνεται ένα πρόσωπο με τρεις ρόλους στην ζωή του γνωστικού Ιησού, η μητέρα του, η αδελφή του, η σύζυγός του. Αυτό είναι και το επίμαχο σημείο στο οποίο βρίσκει την αρχή του το ψέμα, ότι η Μαρία η Μαγδαληνή ήταν σύζυγος (HWTRE) του Ιησού.

Αυτός ο τριπλός ρόλος της γνωστικής Μαρίας είναι το ίδιο προφανές ότι δεν μπορεί και δεν αντιστοιχεί, όχι μόνο σε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο, αλλά ούτε καν σε φυσικό πρόσωπο. Κανένα πρόσωπο δεν θα μπορούσε να είναι μητέρα, αδελφή και γυναίκα ταυτόχρονα.

Έτσι, αναγκαζόμαστε να ανάγουμε την αναζήτηση σε μία μυθική φιγούρα του υπερβατικού ουράνιου βασιλείου του γνωστικού πανθέου, η οποία ενσαρκώνεται στα τρία πρόσωπα, ανάλογα με τον ρόλο που καλείται να παίξει στην μυθολογία του γνωστικού Ιησού και ταυτόχρονα να γίνει το πρότυπο της ιδανικής μαθήτριας αυτού, πιστή σε αυτόν.

Με βάσει το παραπάνω σκεπτικό η γνωστική Μαρία δεν είναι καν “Μαρία”. Αναγκάζεται ο συγγραφέας να την κατονομάσει ως “Μαρία”, διότι έτσι ονομάζονται τα τρία πρόσωπα, τα οποία συνθέτουν το ιδεατή προσωπικότητα.

Για το ποια ουράνια συζυγία των γνωστικών και πιο συγκεκριμένα των Βαλεντινιανών αντικατοπτρίζει η συζυγία του γνωστικού Ιησού με την γνωστική Μαρία, θα μιλήσουμε σε επόμενο.

_________________________________

1 Την χρονιά εκείνη ο dr Askew έφερε στην Αγγλία το χειρόγραφο που έλαβε το όνομά του Codex Askewianus, ύστερα από ένα ταξίδι στην Ελλάδα. Η έκδοση από τον Carl Schmidt έγινε αργότερα.

2 Δεν ασχολήθηκε καθόλου με αυτό το ερώτημα. Εξαρχής μιλά για την Μαρία την Μαγδαληνή, η οποία κάνει ερωτήσεις στον Κύριο. Carl Schmidt, Koptisch-Gnostische Schriften Erster Band Die Pistis Sophia, στην σειρά Griechischen Christlichen Schrieftsteller 45, Leipzig, J. C. Hinrichs 'sche Buchhandlung 1905, s. XV

3 Βλ. σχετ, Émile de Strycker, La forme la plus ancienne du Protévangile de Jacques, SHG 33; Brussels: Société des Bollandistes, 1961, 316.
Τα σχετικά χωρία είναι Ματθ. 1,20, 13,55 , Λουκ. 1,27, 30, 34, 1,38, 39, 46, 56 , Λουκ. 2,5, 16, 19, 34 Πραξ. 1,14. Η μητέρα του Χριστού καλείται Μαρία στα Ματθ. 1,16 , 18, 2,11, Μαρκ. 6,3, Λουκ. 1,41.

4 Τα σχετικά χωρία είναι Ματθ, 27,56 , Μαρκ. 15,40 , 47, 16,1, Λουκ. 8,2 24,10 Ιωαν. 19,25 20,1 , 11.
Ως Μαριάμ καλείται στα Ματθ. 27,61 28,1 Ιωάν. 20,16 , 18.

5 Ευσέβιου Καισαρείας, Ευαγγελική Απόδειξις VIII.2.93: “Μάρτυς ἀξιόχρεος τούτων ὁ ἐξ αὐτῶν Ἑβραίων Ἰώσηπος, ὧδε πωςἱστορῶν τὰ κατὰ τοὺς χρόνους ἐν ὀκτωκαιδεκάτῳ τῆς Ἰουδαϊκῆς Ἀρχαιολογίας· τὴν δὲ βασιλείαν Ἡρώδης παρὰ Ῥωμαίων ἐγχειρισθεὶς ... τῇ ἀδελφῇ αὐτοῦ (σ.σ. Τοῦ Ὑρκανοῦ) συνῴκησε Μαριάμμη,...” GCS 23 s. 384.

6 Ωριγένης, Κατά Κέλσου V.62: “Κέλσος μἐν οὖν οἶδε καὶ Μαρκελιανούς ἀπὸ Μαρκελίναςκαὶ Ἁρποκρατιανοὺς ἀπὸ Σαλώνης καὶ ἄλλους ἀπὸ Μαριάμμης”. GCS 3 s. 65-66.

7 Ιππόλυτου, Κατά πασῶν αἱρέσεων V.7.1: “Ταῦτὰ ἐστιν ἀπὸ πολλῶν πάνυ λόγων τὰ κεφάλαια, ἅ φησι παραδεδωκέναι Μαρριάμμη τὸν Ἰάκωβον τοῦ κυρίου τὸν ἀδελφὸν”. GCS 26 s.78-79.

8 Σύνδεσμος.

9 Michel Testuz, ed., Nativité de Marie (PapyBod 5; Geneva: Bibliotheca Bodmeriana, 1958), 23–26.

10 Κεφάλαια 83, 85, 87, 88, 90, 94, 96, 97, 98, 99, 127, 132.

11 Κεφάλαια 59, 61, 62

12 Κεφάλαιο 62.

13 Κείμενο γραμμένο μεταξύ 250-300 μ. Χ. που σώζεται στα αιθιοπικά συριακά, και γεωργιανά.
Έκδοση Victor Arras, De transitu Mariae apocrypha aethiopice (2 vols.; CSCO 343, 352, CSCO.Ae 67, 69; Leuven: Secrétariat du Corpus SCO, 1973), 1–25.
Γεωργιανό κείμενο στο Michel van Esbroeck, ‘Apocryphes géorgiens de la Dormition’, Analecta Bollandiana, 92 (1973), 69–73.
Αγγλική μετάφραση Stephen J. Shoemaker, Ancient Traditions of theMary 's Dormition and Assumption, Oxford University Press, 2002,290-350.

14  Émile de Strycker, La forme la plus ancienne du Protévangile de Jacques (SHG 33; Brussels: Société des Bollandistes, 1961), s. 315.

15 Σαχιδική γραφή έχουμε στους Γ' & Δ' αι. μ. Χ. και Μποχαϊρική στους Ε' & Στ' αι.
Bruce M. Metzger, The Early Versions of the New Testament: Their Origin, Transmission, and Limitations (Oxford: Clarendon, 1977), pp. 125–32

16 George William Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Southern Dialect [7 vols.; Oxford: Clarendon, 1911–1924], 1:138–39

17 E. A. W. Budge, Coptic Apocrypha in the Dialect of Upper Egypt (London: British Museum, 1913), 12, 31–32, 42

18 Antonella Campagnano, Ps. Cirillo di Gerusalemme: Omelie copte sulla passione, sulla croce e sulla vergine [TDSA 65; Milan: Cisalpiono-Goliardica, 1980], 28.

19 Ο. π. σ. 158.

20 Karen L. King, The Gospel of Mary, p. 138.

21 Αξιολογώντας τα επιχειρήματα των Tardieu και Lucchesi για την πιθανότητα η γνωστική Μαρία στο Ευαγγέλιο της Μαρίας, στην οποία εμφανίζεται ο Ιησούς, να είναι η μητέρα του, ο Antti Marjanen δεν τα βρίσκει πειστικά.
Ο Lucchesi ισχυρίζεται ότι υπάρχει η σχετική παράδοση στον Χριστιανισμό, ότι δηλαδή η πρώτη που είδε τον αναστημένο Κύριο είναι η Θεοτόκος. Σχετικά με αυτό ο Marjannen δεν δέχεται ότι η αναφορά του Εφραίμ του Σύρου στηρίζεται στον Τατιανό.
Για τις υπόλοιπες γραπτές μαρτυρίες, ισχυρίζεται ότι ομοιάζουν με το Ιωάν. 20,11-18, όπου ο Χριστός εμφανίζεται στην Μαγδαληνή. Θεωρεί, λοιπόν, ότι η μετά την ανάσταση του Κυρίου εμφάνιση στην Θεοτόκο είναι μεταγενέστερη παράδοση, για απολογητικούς λόγους.
Βλ. Σχετ. Antti Marjanen, The Woman Jesus Loved, στην σειρά Nag Hamadi & Manichaean Studies 40, E. J. Brill Leiden-New York, Koeln 1996, pp.94-5,n.2.

22 Συμπεριληπτική συλλογή των διηγήσεων των τεσσάρων ευαγγελίων σε ένα.

23 Ephrem, Commentary on the Diatessaron 21.27 (Louis Leloir, Saint Éphrem, Commentaire de l’Évangile concordant Texte syriaque [Manuscrit Chester Beatty 709], Chester Beatty Monographs 8 [Dublin: Hodges Figgis & Co., 1963], 228.
Αγγλική μετάφραση στο McCarthy, Ephrem’s Commentary on Tatian’s Diatessaron: An English Translation of Chester Beatty Syriac MS 709 with Introduction & Notes, Oxford University Press, Jan, 1994, p. 331)

24 Βλ. σχετ. Την συζήτηση στο Robert Murray, Symbols of Church and Kingdom, Cambridge University Press 1977 (δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη), σελ. 331 υποσ. 6

25 Io. Car. Th. Eqves de Otto (ed), Corpus Apologetarum Christianorum saeculi secundi, Tomus V, Iena 1881, s. 70.

26 Παλαιο-συριακές μεταφράσεις σώζονται σε δύο μόνο κώδικες. Ο ένας δεν περιλαμβάνει το επίμαχο σημείο. Ο δεύτερος, ο οποίος είναι ένα παλίμψηστο από την Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά του τέλους του Δ' αρχές Ε΄ αι. μ. Χ. Σε αυτόν αναφέρεται μόνο το όνομα Μαρία και δεν κατονομάζεται η Μαγδαληνή.
F. Crawford Burkitt, Evangelion da-Mepharreshe, 2 vols. (Cambridge: Cambridge University Press, 1904), vol. 1 p.528

27 Συλλογή των κειμένων στο Ciro Giannelli, Témoignages patristiques grecs en faveur d'une apparition du Christ ressuscité à la Vierge Marie, εν Revue des études byzantines 11 (1953),pp. 106-119.

28 M. -A. Kugener et Edg. Triffaux, dans la Patrologia orientalis de Graffin et Nau, XVI, Paris, 1922, pp. 806...808-10.

29 Η ομιλία εκδόθηκε πρώτα στο Novum Auctarium de Combefis το 1648, και περιλήφθηκε στα έργα του Χρυσοστόμου στην πατρολογία του Migne. Το απόσπασμα βρίσκεται στο PG 59,637-8

30 K. Holl, Fragmente vornicänischer Kirchenväter aus den “Sacra parallela”, στην σειρά Texten und Untersuchungen, τευχος ΙΙ, Λειψία 1899, σελ. 230.

31 P. Batiffol, Anciennes littératures chréttiennes, La litérature grecque, Paris 1897, p. 250.

32 PG 61,335

33 Έρευνα επί του θέματος στο Jorum Jacobson Buckley, The Mandean Appropriation of Jesus' Mother, Mirai, εν Novum Testamentum 35 n.2 (1993), pp. 181-196.

34 The Mandean Book of John, (εκδ) Mark Lidzbarski, Das Johannesbuch der Mandäer [Giessen: Verlag von Alfred Töpelmann, 1915], 127–43 (πρωτότυπο) 126–38 (γερμανική μετάφραση)

35 E. S. Drower, The Mandeans of Iraq and Iran, their Cults, Customs, Magic Legends and Folklor, Leiden: Brill 1962 ανατύπωση της έκδοσης 1937, σελ. 287.

36 Mark Lidzbarski, Das Johannesbuch der Mandäer, σσ. 71-72.

37 Stephen J. Shoemaker, Mary and the Discourse of Orthodoxy: Early Christian Identity and the Ancient Dormition Legends, Duke University 1997, pp. 319-323.

38 Stephen J. Shoemaker, Rethinking the Gnostic Mary: Mary of Nazareth and Mary of Magdala in Early Christian Tradition, εν Journal of Early Christian Studies 9 n.4 (2001). p. 589.

39 Hans von Camphausen, The Virgin Birth in the Theology of the Ancient Church, (μετάφραση) Frank Clarke, Studies in Historical Theology 2, London 1964, p. 7

40 Ενδεικτικά παραπέμπουμε στα Mary R.Thompson, Mary of Magdala: Apostle and Leader New York 1995, pp. 126-127 Susan Haskins, Mary Magdalene Myth and Metaphor, New York 1993, pp. 386-394